Η επαγγελματική σταδιοδρομία καθορίζεται από την αλληλεπίδραση της προσωπικότητας του ατόμου και του περιβάλλοντος στο οποίο βρίσκεται, σύμφωνα με την Τυπολογική θεωρία επαγγελματικών επιλογών του John Holland (John Holland’s Theory of Career Choice (RIASEC)). Όταν επιλέγουμε μια καριέρα, ουσιαστικά επιλέγουμε ένα επάγγελμα στο οποίο θα μπορούμε να είμαστε ανάμεσα σε ανθρώπους σαν κι εμάς αλλά και σε επαγγελματικά περιβάλλοντα που θα μας επιτρέψουν να χρησιμοποιήσουμε τις δεξιότητες και τις ικανότητές μας, να εκφράσουμε τις πεποιθήσεις και τις αξίες μας, αναλαμβάνοντας τους ρόλους που μας ικανοποιούν και μας εξελίσσουν.

Σύμφωνα με τη θεωρία του Holland, οι περισσότεροι άνθρωποι, βάσει των επαγγελματικών τους ενδιαφερόντων, κατατάσσονται σε έξι βασικές κατηγορίες προσωπικότητας: Πρακτικός (Realistic-R), Ερευνητικός (Interpreneur-I), Καλλιτεχνικός (Artistic-A), Κοινωνικός (Social-S), Επιχειρηματικός (Enterprising-E) και Συμβατικός (Conventional-C). Κάθε κατηγορία προσωπικότητας χαρακτηρίζεται από ένα σύνολο ενδιαφερόντων, πεποιθήσεων, ικανοτήτων, προτιμήσεων, αξιών και άλλων σημαντικών ιδιαίτερων χαρακτηριστικών.

Παράλληλα, υπάρχουν έξι αντίστοιχες κατηγορίες επαγγελματικού περιβάλλοντος: το Πρακτικό, το Ερευνητικό, το Καλλιτεχνικό, το Κοινωνικό, το Επιχειρηματικό και το Συμβατικό. Σε καθεμία από αυτές τις κατηγορίες αντιστοιχεί και ένας τύπος προσωπικότητας. Οι άνθρωποι προτιμούν τα περιβάλλοντα που διευκολύνουν την έκφραση της προσωπικότητάς τους, τη δραστηριοποίηση των ικανοτήτων τους και την έκφραση και πραγμάτωση των αξιών τους.Ο Holland τονίζει ότι οι άνθρωποι που επιλέγουν να εργαστούν σε ένα επαγγελματικό περιβάλλον που ταιριάζει με την προσωπικότητά τους έχουν σημαντικά αυξημένες πιθανότητες να είναι ικανοποιημένοι στη ζωή τους και να επιτύχουν. Ανάλογα, ο βαθμός στον οποίο θα ταιριάξει η προσωπικότητα ενός ατόμου με το αντίστοιχο επαγγελματικό περιβάλλον στο οποίο εργάζεται θεωρείται ένας παράγοντας που καθορίζει σημαντικές παραμέτρους της ζωής του ατόμου, όπως είναι η ικανοποίηση από την εργασία του, η σταθερότητα της ζωής του και βέβαια η απόδοσή του στην εργασία.

Η θεωρία του Holland έχει συμβάλλει καθοριστικά σε πολλές μελέτες στις οποίες διερευνάται η ανθρώπινη προσωπικότητα και επιχειρείται η συσχέτισή της με διάφορα επαγγέλματα και κατ’ επέκταση με συγγενείς σπουδές και καριέρα. Χρήζει ευρείας διάδοσης στο χώρο του επαγγελματικού προσανατολισμού και έχει εφαρμοστεί ευρέως σε αντίστοιχα τεστ και ερωτηματολόγια επαγγελματικών ενδιαφερόντων.

Ο Holland, εκτός από τις βασικές έννοιες που εισηγήθηκε, ανέπτυξε παράλληλα και ένα εξαγωνικό σχήμα συγγένειας (γνωστό και ως «εξάγωνο του Holland») των αντίστοιχων τύπων προσωπικότητας, από το οποίο προκύπτει ότι οι τύποι προσωπικότητας που βρίσκονται σε γειτονικές κορυφές έχουν μεγαλύτερη σχέση μεταξύ τους παρά με τύπους που βρίσκονται σε διαμετρικά αντίθετα κορυφές. Ο Πρακτικός και ο Ερευνητικός τύπος, για παράδειγμα, όπως εμφανίζονται στο πάνω αριστερά και στο πάνω δεξιά μέρος του σχήματος, συνήθως εμφανίζουν περισσότερα κοινά ενδιαφέροντα. Ενώ, αντίθετα, ο Πρακτικός και ο Κοινωνικός τύπος έχουν μεγαλύτερες διαφορές. Ο Συμβατικός τύπος έχει συνήθως περισσότερα κοινά ενδιαφέροντα με τον Επιχειρηματικό και τον Πρακτικό και λιγότερα με τον Κοινωνικό, τον Καλλιτεχνικό και τον Ερευνητικό.

Το «εξάγωνο του Holland»

Είναι σαφές ότι όλοι οι άνθρωποι μπορεί να έχουν στοιχεία από όλες τις κατηγορίες, φαίνεται όμως ότι όσον αφορά τις επαγγελματικές τους προτιμήσεις κάποιο θα είναι το επικρατέστερο.

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΕΞΙ ΤΥΠΩΝ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ ΚΑΤΑ HOLLAND

Tι τύπος είσαι βάσει των επαγγελματικών σου ενδιαφερόντων;

Πρακτικός (R)

Τα άτομα που ανήκουν στον πρακτικό τύπο είναι συνήθως δραστήριοι και σταθεροί άνθρωποι που προτιμούν δραστηριότητες που μπορούν να κάνουν οι ίδιοι ή χειρωνακτικές εργασίες, όπως είναι το χτίσιμο, η ενασχόληση με μηχανήματα/ οι μηχανολογικές επισκευές αλλά και τα αθλητικά. Προτιμούν να εργάζονται με πράγματα/δράσεις παρά με ανθρώπους/ιδέες. Τους αρέσει η σωματική δραστηριότητα και το να βρίσκονται σε εξωτερικό περιβάλλον, γι’ αυτό και συνήθως επιλέγουν δραστηριότητες με υπαίθριο προσανατολισμό και να ασχολούνται με φυτά/ζώα κλπ. Στις ενέργειές τους είναι αποτελεσματικοί, μεθοδικοί, προσγειωμένοι και συνήθως ευθείς και ειλικρινείς. Άτομα που ανήκουν σε αυτή την κατηγορία γενικότερα προτιμούν «να μαθαίνουν μέσα από την πράξη/δράση», με έναν πρακτικό τρόπο, από το να περνούν μεγάλα χρονικά διαστήματα μέσα σε αίθουσες διδασκαλίας. Οι πρακτικοί τύποι προσωπικότητας φαίνεται να συνηθίζουν να επικοινωνούν με έναν πιο άμεσο τρόπο και εκτιμούν/δίνουν μεγαλύτερη αξία στα χειροπιαστά πράγματα. Οι ίδιοι αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους ως πιο επιδέξιο στις πρακτικές, μηχανολογικές δεξιότητες και στις σωματικές δραστηριότητες γενικότερα, αλλά μπορεί να μην νιώθουν εξίσου άνετα ή ότι έχουν την ίδια ευκολία με τις ανθρώπινες σχέσεις.

Το εργασιακό περιβάλλον που προτιμούν είναι εκείνο που υιοθετεί πρακτικές/τεχνικές ικανότητες και επιλέγουν εργασίες που τους βοηθούν να παράγουν αποτελέσματα με άμεσα ορατό αποτέλεσμα/χειροπιαστά. Επαγγέλματα που τους ταιριάζουν περισσότερο είναι, μεταξύ άλλων, ο μηχανολόγος-μηχανικός, ο πολιτικός μηχανικός, ο χημικός-μηχανικός, ο γεωλόγος, ο μηχανικός μεταλλείων, ο γεωπόνος, ο ελεγκτής εναέριας κυκλοφορίας, ο ιχθυολόγος, ο δασολόγος, ο ηλεκτρονικός-πληροφορικός λογισμικού, ο γυμναστής/προπονητής, τα στρατιωτικά επαγγέλματα κ.ά.

Ερευνητικός (Ι)

Στον ερευνητικό τύπο υπάγονται άτομα με ευρηματική, ανήσυχη, δημιουργική και κριτική σκέψη και με ιδιαίτερη κλίση στις επιστήμες και την έρευνα. Έλκονται από δραστηριότητες που αποτελούν μια πρόκληση για τη σκέψη και την παρατήρησή τους και μπορεί να νιώθουν «περιορισμένοι» σε επαγγελματικά περιβάλλοντα που είναι πολύ δομημένα ή συγκεκριμένα. Τους αρέσει να χρησιμοποιούν τη λογική, την παρατήρηση και να επιλύουν πολύπλοκα και σύνθετα θέματα, αφηρημένης φύσεως συνήθως. Ακριβώς επειδή τους αρέσει η ενδοσκόπηση και εστιάζουν στη δημιουργική ερμηνεία και επίλυση των προβλημάτων, επιλέγουν συνήθως να λειτουργούν αυτόνομα και να μην έχουν ηγετικούς ρόλους. Επενδύουν και δίνουν υψηλή αξία στην επιστήμη και στη μάθηση/γνώση και αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους ως πολυμαθή, με επιστημονικές ή μαθηματικές ικανότητες. Παράλληλα, όπως προαναφέρθηκε, έχουν επίγνωση ότι δεν έχουν ηγετικές ικανότητες ή τη δύναμη της πειθούς σε ομάδες.

Το εργασιακό περιβάλλον που επιλέγουν και προτιμούν, ενθαρρύνει και ενισχύει τις επιστημονικές τους ικανότητες και τη συστηματική και καινοτόμο έρευνα για την κατανόηση και τον έλεγχο των φυσικών, βιολογικών, πολιτιστικών και κοινωνικών φαινομένων. Επιτρέπει την ανεξάρτητη εργασία και εστιάζει στην επίλυση αφηρημένων, πολύπλοκων προβλημάτων με πρωτότυπους τρόπους. Επαγγέλματα που ταιριάζουν στον Ερευνητικό τύπο είναι ο βιολόγος, ο χημικός, ο φυσικός, ο χημικός μηχανικός, ο σεισμολόγος, ο γεωλόγος, ο βιοτεχνολόγος, ο περιβαλλοντολόγος, ο αναλυτής συστημάτων, ο ιατρός, ο ψυχολόγος, ο κοινωνιολόγος, ο κοινωνικός ανθρωπολόγος, ο εθνολόγος, ο λαογράφος, ο ειδικός πολιτικής επιστήμης & ιστορίας κ.ά.

Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι ο ερευνητικός τύπος θα μπορούσε να διαχωριστεί σε δύο υπό-τύπους: α) τον ερευνητικό-θετικό τύπο, με ιδιαίτερες προτιμήσεις και δεξιότητες στη φυσική, τη χημεία, τα μαθηματικά, την τεχνολογία και τα συναφή επαγγέλματα και β) τον ερευνητικό-γραμματικό τύπο, με ροπή προς τις γλωσσικές και τις γραμματικές δεξιότητες, τις κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες και τα αντίστοιχα επαγγέλματα.

Καλλιτεχνικός (Α)

Στον καλλιτεχνικό τύπο υπάγονται άτομα που νιώθουν μια αίσθηση αυθεντικότητας, λειτουργούν με το ένστικτο και τη φαντασία και απολαμβάνουν την ενασχόληση με δημιουργικές δραστηριότητες, όπως είναι η σύνθεση/ παίξιμο μουσικής, η συγγραφή, η ζωγραφική, η υποκριτική ή η σκηνοθεσία θεατρικών παραγωγών κ.ά. Τα άτομα που ανήκουν στον καλλιτεχνικό τύπο επιζητούν ευκαιρίες για προσωπική έκφραση μέσω της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Άτομα που εμπίπτουν σε αυτή την κατηγορία απεχθάνονται τη συμβατικότητα και την αίσθηση της συμμόρφωσης και επιλέγουν τη δημιουργικότητα, την ευκαμψία αλλά και την ασάφεια που οδηγεί σε δημιουργική σκέψη και φαντασία.

Οι καλλιτεχνικοί τύποι είναι γενικότερα παρορμητικοί και συναισθηματικοί και τείνουν να επικοινωνούν με έναν ιδιαίτερα εκφραστικό και εξωστρεφή τρόπο. Αποδίδουν μεγάλη αξία στην αισθητική και αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους ως δημιουργικό, αυθόρμητο, αντισυμβατικό αλλά και ως εκείνον που εκτιμά και διαθέτει μουσικές, υποκριτικές, συγγραφικές ικανότητες. Παράλληλα, νιώθουν ότι δεν είναι ιδιαίτερα χαρισματικοί σε οργανωτικές ή πρακτικές δεξιότητες.

Το εργασιακό περιβάλλον που προτιμούν είναι εκείνο που επιτρέπει την καλλιτεχνική έκφραση, τη δημιουργική ικανότητα και ενθαρρύνει την αυθεντικότητα και τη χρήση της φαντασίας με έναν εύκαμπτο τρόπο σε ένα μη δομημένο πλαίσιο. Τυπικές καλλιτεχνικές σταδιοδρομίες/ επαγγέλματα σε αυτόν τον τομέα είναι του ηθοποιού, του μουσικού, του εικαστικού, του διακοσμητή, του αρχιτέκτονα, του φωτογράφου, του χορευτή, του χορογράφου, του σκηνοθέτη, του ραδιο-τηλεπαρουσιαστή, του κομμωτή, του σχεδιαστή μόδας κ.ά.

Κοινωνικός (S)

Στα άτομα που ανήκουν στον κοινωνικό τύπο αρέσει η επαφή με τους ανθρώπους, η επικοινωνία και είναι φιλικοί, συνεργάσιμοι, αλληλέγγυοι αλλά και εξυπηρετικοί ή συγκαταβατικοί σε πολλά πλαίσια. Σε πολλές περιπτώσεις έχουν ανθρωπιστικά ιδεώδη, είναι ιδεαλιστές, υπεύθυνοι και ενδιαφέρονται για την ευημερία των άλλων.

Απολαμβάνουν να συμμετέχουν σε ομαδικές δραστηριότητες και να βοηθούν τους άλλους, να εκπαιδεύουν, να φροντίζουν/θεραπεύουν και να συμβουλεύουν. Γενικότερα, εστιάζουν στις ανθρώπινες σχέσεις και απολαμβάνουν τις κοινωνικές δραστηριότητες και να επιλύουν διαπροσωπικά προβλήματα ή συγκρούσεις. Σε πολλές περιπτώσεις αναζητούν ευκαιρίες για να εργάζονται ως μέρος μιας ομάδας, να επιλύουν προβλήματα μέσα από τις συζητήσεις και γενικότερα να χρησιμοποιούν τις διαπροσωπικές τους δεξιότητες. Παράλληλα, μπορεί να αποφεύγουν δραστηριότητες που εμπεριέχουν συστηματική χρήση κάποιου εξοπλισμού ή μηχανών.

Λόγω του πηγαίου ενδιαφέροντός τους να εργάζονται με τους ανθρώπους, επικοινωνούν μαζί τους με ένα ζεστό και φιλικό τρόπο και μπορεί να είναι και πολύ πειστικοί. Οι ίδιοι βλέπουν τον εαυτό τους ως άτομο με κατανόηση, καλή διάθεση και πρόθεση να βοηθήσει, ικανό στη διδασκαλία αλλά παράλληλα και άτομο που δεν έχει καθόλου μηχανικές δεξιότητες. Το εργασιακό περιβάλλον που προτιμούν, ενθαρρύνει και προάγει την ομαδικότητα και τη συνεργασία στα πλαίσια ενός συνόλου και επιτρέπει την αλληλεπίδραση με τους άλλους. Χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιων επαγγελμάτων είναι ο εκπαιδευτικός, ο κοινωνικός λειτουργός, ο ψυχολόγος, ο σύμβουλος ψυχικής υγείας, ο κοινωνικός ανθρωπολόγος, ο κοινωνιολόγος, ο σχολικός σύμβουλος, ο νηπιαγωγός, ο παιδαγωγός προσχολικής αγωγής, ο νηπιαγωγός, ο νοσηλευτής, ο λογοθεραπευτής κ.ά.

Είναι σημαντικό να ειπωθεί ότι ο κοινωνικός τύπος μπορεί επίσης να διαχωριστεί σε δύο υπό-τύπους: α) τον κοινωνικό-εξωστρεφή τύπο που χαρακτηρίζεται από δεξιότητες δημοσίων σχέσεων, ικανότητες στην πώληση και την προσωπική ανέλιξη. Με άλλα λόγια η κοινωνικότητά του συνδυάζεται με έναν σκοπό ή στόχο και την προσωπική φιλοδοξία. Συναφή επαγγέλματα είναι του στελέχους δημοσίων σχέσεων, του πωλητή κ.ά. και β) τον κοινωνικό-αλληλέγγυο που χαρακτηρίζεται περισσότερο από «αλληλέγγυα κοινωνικότητα», από ιδεαλισμό, συναισθηματισμό, γενναιοδωρία, ανθρωπισμό ή ακόμη και αυτοθυσία και ταιριάζει περισσότερο σε επαγγέλματα εκπαίδευσης, υγείας, πρόνοιας, περίθαλψης, ανθρώπινης συνεργασίας και αλληλεγγύης.

Επιχειρηματικός (E)

Οι επιχειρηματικοί τύποι είναι ενεργητικοί, δραστήριοι, φιλόδοξοι, περιπετειώδεις, κοινωνικοί και φαίνεται να έχουν εμπιστοσύνη στον εαυτό τους. Τους αρέσουν οι ασχολίες/δραστηριότητες στις οποίες μπορούν να χρησιμοποιήσουν τη δύναμη της πειθούς, όπως είναι, για παράδειγμα, οι πωλήσεις, και αναζητούν γενικότερα ηγετικούς ρόλους και θέσεις. Αρέσκονται να χρησιμοποιούν τις ικανότητές τους στις δημόσιες σχέσεις και την ανάπτυξη επιχειρημάτων αλλά και μεθόδους πειθούς και χειραγώγησης τρίτων προκειμένου να θέσουν οργανωτικούς στόχους ή σχέδια για επιχειρηματικά ή άλλα οικονομικά οφέλη. Αποφεύγουν όμως συστηματικά τη ρουτίνα ή τις πιο συστηματικές/καθιερωμένες δραστηριότητες. Συχνά έχουν ρητορική δεινότητα και είναι κοινωνικοί αν και σε πολλές περιπτώσεις οι άλλοι τους βλέπουν ως χειριστικούς και ότι τους αρέσει η προβολή/επιβολή. Οι ίδιοι βλέπουν τον εαυτό τους ως άτομο με εμπιστοσύνη στις ικανότητές του, δυνατό και θετικό στην αντιμετώπιση προβλημάτων, ικανό στο να βγαίνει μπροστά και να μιλά ή να εκπροσωπεί τους άλλους, αλλά παράλληλα ότι υστερεί σε επιστημονικές γνώσεις/ικανότητες.

Οι Επιχειρηματικοί τύποι προτιμούν ένα εργασιακό περιβάλλον που ενθαρρύνει την ενασχόληση/εμπλοκή με δράση, όπως είναι, για παράδειγμα, οι διευθυντικές θέσεις ή οι πωλήσεις, και θέτει στόχους στους οποίους ενυπάρχει η οικονομική διάσταση, η επιχειρηματικότητα, οι δυνατότητες ιεραρχικής ανέλιξης, οικονομικών απολαβών, δύναμης και status. Χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιων επαγγελματικών θέσεων είναι: το διοικητικό & οικονομικό στέλεχος επιχειρήσεων, ο σύμβουλος επιχειρήσεων, ο σύμβουλος επενδύσεων, ο χρηματοοικονομικός σύμβουλος, ο νομικός σύμβουλος, ο ειδικός επιχειρησιακής έρευνας & μάρκετινγκ (marketing manager), ο υπεύθυνος ανθρώπινου δυναμικού, ο εμπορικός αντιπρόσωπος – στέλεχος πωλήσεων, στέλεχος επιχειρήσεων, ο τραπεζικός, ο έμπορος κ.ά.

Συμβατικός (C)

Οι συμβατικοί τύποι αποδέχονται τον καθιερωμένο τρόπο ζωής, τις αποδεκτές αξίες της κοινωνίας και την υφιστάμενη ιεραρχία εξουσίας, είναι αφοσιωμένοι, ευσυνείδητοι και με ιδιαίτερα ανεπτυγμένο το αίσθημα της οικονομίας. Είναι ικανοί και αποτελεσματικοί, προσεκτικοί σε ό,τι κάνουν, οργανωμένοι και τακτικοί. Νιώθουν άνετα να εργάζονται στα πλαίσια μια οργανωμένης και καθιερωμένης επαγγελματικής ιεραρχίας και προτιμούν να ακολουθούν ξεκάθαρες οδηγίες/δομές και προγράμματα από το να αναλαμβάνουν ηγετικούς ρόλους. Με άλλα λόγια, επιλέγουν τις οργανωμένες, συστηματικές δραστηριότητες και ουσιαστικά έχουν απέχθεια για την ασάφεια. Σε πολλές περιπτώσεις έχουν ιδιαίτερη ικανότητα στη διαχείριση δεδομένων, στην οργάνωση προγραμμάτων και στη λειτουργία δραστηριοτήτων γραφείου. Ενώ σπάνια επιζητούν ηγετικούς ρόλους ή γενικότερα το να προβάλλονται, είναι αφοσιωμένοι, επίμονοι, σχολαστικοί αλλά και αξιόπιστοι στο να φέρουν εις πέρας εργασίες που τους ανατίθενται. Οι συμβατικοί τύποι προσωπικότητας αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους ως υπεύθυνο, τακτικό, οργανωμένο, αποτελεσματικό και ότι διαθέτει δεξιότητες σε εργασίες γραφείου, στην οργάνωση αλλά και ικανότητα με τους αριθμούς. Παράλληλα, όμως, νιώθουν, σε πολλές περιπτώσεις, ότι δεν διαθέτουν φαντασία ή ότι δεν είναι ιδιαίτερα δημιουργικοί.

Το εργασιακό περιβάλλον που προτιμούν οι συμβατικοί τύποι είναι εκείνο που καλλιεργεί και προωθεί τις οργανωτικές δεξιότητες, όπως είναι για παράδειγμα, η τήρηση αρχείων και η διαχείριση δεδομένων σε ένα καλά δομημένο περιβάλλον που τοποθετεί ιδιαίτερη αξία στη συμμόρφωση και την αξιοπιστία. Χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιων επαγγελμάτων είναι ο τραπεζικός υπάλληλος, ο λογιστής, ο/η γραμματέας, ο υπάλληλος σε χώρους υποδοχής, ο βιβλιοθηκάριος, η εργασία σε τήρηση αρχείων ή επεξεργασία δεδομένων κ.ά.

Βιβλιογραφία

-Holland, J. L. (1958). A personality inventory employing occupational titles. Journal of Applied Psychology, 42, 336-342.

-Holland, J. L. (1959). A theory of vocational choice. Journal of Counseling Psychology, 6, 35-45.

-Holland, J. L. (1966). A psychological classification scheme for vocations and major fields. Journal of Counseling Psychology, 13, 278-288.

-Holland, J. L. (1968). Explorations of a theory of vocational choice: VI. A  longitudinal study using a sample of typical college students. Journal of  Applied Psychology, 52, 137.

-Holland, J. L., & Holland, J. E. (1977). Distributions of personalities within  occupations and fields of study. Vocational Guidance Quarterly, 25, 226-231.

-Holland, J. L., Johnston, J. A., & Asama, N. F. (1993). The Vocational Identity Scale: A diagnostic and treatment tool. Journal of Career  Assessment, 1, 1-11.

-Holland, J. L. (1996). Exploring careers with a typology: What we have learned and some new directions. American Psychologist, 51, 397-406.

-Margaret M. Nauta (2010), The Development, Evolution, and Status of Holland’s Theory of Vocational Personalities: Reflections and Future Directions for Counseling Psychology. Journal of Counseling Psychology, Vol. 57, No. 1, 11-22.