Τα περιστατικά επιθετικής οδήγησης και εκδήλωσης βίας στους δρόμους διαρκώς αυξάνονται, κρούοντας τον κώδωνα του κινδύνου για τον άμεσο περιορισμό αυτού του φαινομένου: Οδηγοί που τρέχουν με ιλιγγιώδη ταχύτητα, που παραβιάζουν το κόκκινο ή αλλάζουν λωρίδες κυκλοφορίας χωρίς προειδοποίηση, που χειρονομούν ή, δυστυχώς, πολύ συχνά χειροδικούν. Τα ερωτήματα που τίθενται επιτακτικά αφορούν τον τρόπο που οι συγκεκριμένοι οδηγοί αντιλαμβάνονται την οδήγηση, το αυτοκίνητο, τον εαυτό τους ως οδηγό και, το πιο σημαντικό, τη διαδικασία με την οποία «χάνουν τον έλεγχο» θέτοντας σε κίνδυνο τους ίδιους, τους συνεπιβάτες τους αλλά και τους άλλους οδηγούς στο οδόστρωμα.

Μέσα στη δύσκολη καθημερινότητα του κυκλοφοριακού προβλήματος αλλά και στον πολύτιμο χρόνο που σπαταλά κάθε οδηγός καθημερινά στο τιμόνι είναι γεγονός ότι εύκολα θα εντοπίζονταν περιστατικά επιθετικής οδήγησης που συνέβησαν μπροστά στα μάτια μας χτες, σήμερα, λίγο πριν… O οδηγός που τρέχει με υπερβολική ταχύτητα μέσα στην πόλη, που αλλάζει λωρίδα κυκλοφορίας μη δίνοντας σήμα, που καταδιώκει άλλο αυτοκίνητο ή περνά τη διάβαση με κόκκινο, αδιαφορώντας βέβαια για τις επιπτώσεις! Οι περισσότεροι oδηγοί σε αυτές τις περιπτώσεις θα επέρριπταν τις ευθύνες στους άλλους… Το βέβαιο, πάντως, είναι ότι δεν συνειδητοποιούν την επικινδυνότητα των εγχειρημάτων τους και την επιθετικότητα που τους διακρίνει. Τα πράγματα γίνονται πιο τραγικά όταν η επιθετικότητα αυτή εξελιχθεί σε κανονικό «ανθρωποκυνηγητό» μεταξύ των δύο οδηγών, οι οποίοι μπορεί να καταδιώξουν ο ένας τον άλλον, να κατέβουν από το αυτοκίνητό τους και να χειροδικήσουν ή να χρησιμοποιήσουν άλλα επικίνδυνα μέσα για την επίλυση της διαφοράς τους!

Πράγματι, η σύγχρονη βιβλιογραφία αναφέρει πολλά περιστατικά που, όσο και αν φαίνεται απίστευτο, εξελίχθηκαν σε τραγικές φονικές επιθέσεις με ανθρώπινες απώλειες! Ο L. Μizell σε σχετικό άρθρο του (1) αναφέρει την περίπτωση του Τ.M. Hall, ηλικίας 57 ετών, στην Ουάσινγκτον, ο οποίος πυροβόλησε και σκότωσε τον 21χρονο φοιτητή, S. Burgess, επειδή άργησε να απενεργοποιήσει τον αντικλεπτικό συναγερμό στο τζιπ του! Αναφέρεται επίσης η περίπτωση του D. Graham, ηλικίας 54 ετών, στη Μασαχουσέτη, ο οποίος ενεπλάκη στις 20 Φεβρουαρίου 1994, καθ’ οδόν, σε έντονη διαμάχη με τον Μ. Βlodgett, ηλικίας 42 ετών. Οι δύο οδηγοί καταδίωξαν ο ένας τον άλλον για πολλά χιλιόμετρα, μέχρις ότου σταμάτησαν σε κάποιον παράπλευρο δρόμο και κατέβηκαν από τα οχήματά τους. Ο Graham χρησιμοποίησε τότε ένα όπλο και πυροβόλησε τον Blodgett, ο οποίος και πέθανε ακαριαία!

Επιθετική οδήγηση & βία στους δρόμους: πρόκειται για το ίδιο φαινόμενο;

Η αυξανόμενη καταγραφή παρόμοιων περιστατικών θέτει αρχικά το θεμελιώδες ερώτημα της διαφοροποίησης των δύο φαινομένων: της επιθετικής οδήγησης και της βίαιης συμπεριφοράς που μπορεί να εκδηλωθεί κατά την οδήγηση.

Η επιθετική οδήγηση αφορά μια ή περισσότερες παραβιάσεις του κώδικα οδικής κυκλοφορίας, όπως, για παράδειγμα, την παραβίαση ορίων ταχύτητας, την αλλαγή λωρίδων κυκλοφορίας χωρίς έλεγχο ή σήμα, την υπέρμετρη χρήση κορναρίσματος, την αργή οδήγηση, τις κακοήθεις χειρονομίες και άλλες μορφές απερίσκεπτων και απρόσεκτων μορφών οδήγησης που θέτουν σε κίνδυνο την οδική ασφάλεια. Στις περισσότερες περιπτώσεις οι παραβάσεις αυτές οφείλονται στην κυκλοφοριακή συμφόρηση σε συνδυασμό με την πίεση του χρόνου, που αντιμετωπίζει ο οδηγός, θέτοντας σε κίνδυνο και τους υπόλοιπους οδηγούς στο οδόστρωμα. Επιπλέον, ο ίδιος ο οδηγός δεν φαίνεται να αντιλαμβάνεται τον κίνδυνο που δημιουργείται και… συνεχίζει ανενόχλητος την πορεία του!

Από την άλλη πλευρά, η εκδήλωση βίας κατά την οδήγηση αποτελεί ποινικό αδίκημα, και συνήθως έχει ως αφορμή ένα περιστατικό επιθετικής οδήγησης το οποίο εξελίσσεται σε μια πιο έντονη αντιπαράθεση μεταξύ των οδηγών και μπορεί να φτάσει μέχρι τον ξυλοδαρμό, την απειλή με όπλο ή άλλα φονικά αντικείμενα κοκ. Το περιστατικό που πυροδοτεί την εκδήλωση της βίαιης συμπεριφοράς μπορεί να είναι εξαιρετικά απλό έως ασήμαντο και βέβαια να μην έχει γίνει από πρόθεση. Παρόλα αυτά, φαίνεται ότι ο έλεγχος χάνεται με αποτέλεσμα την καταγραφή τραγικών γεγονότων και, το πιο σημαντικό, τη δυσκολία του ίδιου του οδηγού να ελέγξει την εξέλιξή τους. Η J.L. Davis (9) περιγράφει χαρακτηριστικά την περίπτωση ενός νεαρού φοιτητή ο οποίος συχνότατα παραβίαζε τον κώδικα οδικής κυκλοφορίας και εκνευριζόταν εύκολα με τους άλλους οδηγούς στο δρόμο. Το συγκεκριμένο περιστατικό συνέβη στις 21 Απριλίου 2000 ως αντιπαράθεση με μια νεαρή γυναίκα οδηγό, που του έκλεισε το δρόμο. Ο ίδιος περιγράφει: «…σταμάτησα και κατέβηκα από το αυτοκίνητο κρατώντας το ρόπαλο του μπέιζμπωλ στο χέρι μου. Η κοπέλα με κοίταζε, τρέμοντας κυριολεκτικά σαν το φύλλο. Την πλησίαζα, όταν ξαφνικά συνειδητοποίησα τι σκόπευα να κάνω. Μέχρι εκείνη τη στιγμή όμως ένιωθα ότι πρέπει να εκδικηθώ και ότι της χρειαζόταν ένα μάθημα!».

Οδήγηση & επιθετικότητα

Πρόκειται λοιπόν για μια συμπεριφορά που εκδηλώνεται πιο έντονα κατά την οδήγηση; Μπορεί αλήθεια το τιμόνι να μεταμορφώσει έναν οδηγό σε «μανιακό εκδικητή» της ασφάλτου που δεν ελέγχει τις αντιδράσεις του; Και με ποιον τρόπο επιτυγχάνεται αυτό;

Oι Naatanen & Summala (1976) (1) αναφέρουν ότι η επιθετική οδήγηση οφείλεται στις περισσότερες περιπτώσεις στην ένταση και τη ματαίωση που βιώνει ο οδηγός στο δρόμο, ο οποίος βρίσκεται «ακινητοποιημένος», βιάζεται, αλλά νιώθει ότι δεν ελέγχει τη μετακίνησή του. Ο Parry (1968) (1) αναφέρει ότι είναι γεγονός ότι δεν θα αντιδρούσαμε με παρόμοιο τρόπο ως πεζοί στο δρόμο, διαγκωνιζόμενοι ή λογομαχώντας με τους άλλους γύρω μας, ή σε ένα πολυκατάστημα, ακόμη και αν νιώθαμε ότι ο χρόνος μας πιέζει αφόρητα! Ως πεζοί έχουμε τη δυνατότητα να κινηθούμε κατά βούληση, εκτονώνοντας, καταρχήν με το περπάτημα, την ένταση, αλλά, παράλληλα, νιώθουμε ότι ελέγχουμε εμείς οι ίδιοι την κίνησή μας, κάτι το οποίο δεν συμβαίνει όταν παγιδευόμαστε σε δρόμους με κυκλοφοριακή συμφόρηση. Ως οδηγοί πρέπει επίσης να υπακούμε σε κανόνες, όλοι ανεξαιρέτως, αλλά και να αφιερώνουμε μεγάλο μέρος της προσοχής μας στους άλλους γύρω μας, προκειμένου να μην προξενήσουμε βλάβη στους ίδιους ή στα οχήματά τους. Με άλλα λόγια, έχουμε μεγαλύτερη ευθύνη την ώρα εκείνη, χωρίς καν να το συνειδητοποιούμε.

Το πιο σημαντικό απ’ όλα όμως αφορά τη συμβολική αξία του αυτοκινήτου για εμάς τους ίδιους, θεωρώντας το, στις περισσότερες περιπτώσεις, ως μια προέκταση του εαυτού μας, η οποία βρίσκεται κυριολεκτικά εκτεθειμένη στις συμπεριφορές των άλλων οδηγών και την οποία καλούμαστε, συχνά «μαινόμενοι» να υπερασπίσουμε, όταν κάποιος την «θίξει». Ουσιαστικά αυτή η εγωκεντρική θεώρηση του αυτοκινήτου, ως προέκταση του εαυτού, μπορεί να προκαλέσει πολύ έντονα συναισθήματα έως και την εκδήλωση βίας.

Η οδήγηση, λοιπόν, αποτελεί μια διαδικασία που διακινεί πολύ έντονα συναισθήματα στον άνθρωπο. Tο αυτοκίνητο και η ικανότητα οδήγησης αποκτούν συμβολική αξία, σηματοδοτούν την προσωπική εικόνα και αυτοεκτίμηση του κάθε οδηγού. Μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο, όποιος «θίξει» το αυτοκίνητο, θίγει τον ίδιο τον οδηγό προσωπικά ή όποιος τον αγνοήσει στο δρόμο είναι σαν να αγνοεί τον ίδιο ως άτομο. Και…έτσι χάνεται ο έλεγχος!

Ψυχολογικοί μηχανισμοί της επιθετικότητας & της βίας

Έρευνες σχετικά με τα αίτια που προκαλούν επιθετικότητα αναφέρουν ότι στα ζώα έχει εξακριβωθεί η βιολογική βάση της επιθετικής συμπεριφοράς. Εάν διεγερθεί μια συγκεκριμένη περιοχή του εγκεφάλου στα ζώα, ο υποθάλαμος, θα προκληθεί επιθετική και βίαιη συμπεριφορά, κάτι το οποίο δεν συμβαίνει στον άνθρωπο. Για το ανθρώπινο είδος η επίδραση της κοινωνικής μάθησης, της μίμησης προτύπων και της επιβράβευσης, φαίνεται να παίζει έναν εξίσου σημαντικό ρόλο.

Στα πλαίσια αυτής της θεώρησης οι έρευνες διαπιστώνουν ότι και η έκρηξη θυμού, αντιθέτως από ό,τι ισχύει στα ζώα, δεν συμβάλλει στην εκτόνωση της έντασης του ανθρώπινου οργανισμού (1). Αντιθέτως, η έκρηξη θυμού μπορεί ουσιαστικά να οδηγήσει στη συσσώρευση επιπλέον έντασης στον οργανισμό, η οποία σταδιακά αυξάνεται, καταλήγοντας στην εκδήλωση ενός εξαιρετικά βίαιου επεισοδίου. Τι ακριβώς συμβαίνει; Η αντίληψη εξωτερικού κινδύνου ή απειλής – ο οδηγός νιώθει προσβολή, αδικία, πίεση κλπ. – προκαλεί βιολογικά την έκλυση κατεχολαμινών, οργανικών ενώσεων οι οποίες θέτουν τον οργανισμό σε κατάσταση εγρήγορσης. Η διέγερση αυτή δεν θα διαρκούσε παρά λίγα λεπτά αν δεν ακολουθούσαν και άλλες ανεξέλεγκτες σκέψεις και ενέργειες του οδηγού – «θα του δείξω εγώ», «ποιος νομίζει ότι είναι» κλπ. – που προκαλούν επιπλέον θυμό και περαιτέρω έκλυση κατεχολαμινών αλλά και επιπλέον αύξηση της έντασης του οργανισμού. Και η μια σκέψη διαδέχεται την άλλη μέχρι που ο οργανισμός φτάνει σε ένα επίπεδο εξαιρετικά υψηλής διέγερσης, οπότε μια περαιτέρω σκέψη ή ένα γεγονός ασήμαντο αποτελεί πια την αφορμή για την εκδήλωση του βίαιου επεισοδίου, πέρα από λογικά όρια. Αυτό είναι το σημείο όπου ο άνθρωπος χάνει τον έλεγχο της κατάστασης, όπου σκέψεις εκδίκησης για ένα ασήμαντο ουσιαστικά γεγονός τον κατακλύζουν και οι οποίες, βέβαια, έχουν ως αποτέλεσμα τραγικά περιστατικά βίας όπως αυτά που προαναφέραμε.

Μια νέα ερευνητική υπόθεση εστιάζει επίσης στην έλλειψη του νευροδιαβιβαστή σεροτονίνη από το μετωπιαίο λοβό του εγκεφάλου. Ο Emil Cocarro από το Πανεπιστήμιο του Σικάγο (2) αναφέρει ότι τα άτομα με ανεπάρκεια του νευροδιαβιβαστή αυτού από το μετωπιαίο λοβό του εγκεφάλου παρουσιάζουν την τάση να «ξεσπούν» ξαφνικά και απρόβλεπτα με ένα είδος έντονης θυμικής αντίδρασης. O Cοcarro υποστηρίζει ότι η αντίδραση αυτή θα έπρεπε να καταχωρηθεί ως μια ακόμη περίπτωση ιατρικής νόσου, υπογραμμίζοντας επίσης ότι ποσοστό περίπου 1 έως 3% του πληθυσμού εκδηλώνει αυτή τη διαταραχή. Πιο συγκεκριμένα, η σεροτονίνη δρα ως αναχαιτιστικός παράγοντας στο μετωπιαίο λοβό του εγκεφάλου, παρεμποδίζοντας την εκδήλωση της επιθετικής αντίδρασης. Η αναχαίτιση αυτή λαμβάνει χώρα χωρίς το υποκείμενο να το συνειδητοποιεί, παρέχοντας με αυτό τον τρόπο επιπλέον χρόνο γνωστικής επεξεργασίας των πληροφοριών για μια πιο ελεγχόμενη αντίδραση. Σε περίπτωση όμως που παρουσιάζεται ανεπάρκεια σεροτονίνης, ο μηχανισμός αναχαίτισης δεν λειτουργεί, με αποτέλεσμα να μην επιτυγχάνεται μια έγκαιρη παρέμβαση.

Παρόλα αυτά πολλοί ερευνητές τονίζουν ότι η υπόθεση αυτή δεν εξηγεί σε καμία περίπτωση τα περιστατικά ακραίας βίας που εκδηλώνονται συχνά στο οδόστρωμα, τη συμπεριφορά του οδηγού που επιτίθεται μαινόμενος σε άλλον οδηγό αδιαφορώντας για τις επιπτώσεις ή ακόμη και τις περιπτώσεις όπου κάποιος πυροβολείται για μια ασήμαντη παραβίαση του κώδικα οδικής κυκλοφορίας. Πολλοί ερευνητές τονίζουν ότι η εξήγηση του φαινομένου βρίσκεται τελικά στο γεγονός ότι ένα άτομο σε κατάσταση συναισθηματικής φόρτισης δεν παρουσιάζει την ίδια αποτελεσματικότητα στη γνωστική επεξεργασία των πληροφοριών που λαμβάνει από το περιβάλλον του. Πράγματι, ο Marcus Raichle (2) από το Πανεπιστήμιο Washington στο St Louis πραγματοποίησε ένα πείραμα στο οποίο τα άτομα που συμμετείχαν έβλεπαν φωτογραφίες οι οποίες μπορούσαν να προκαλέσουν έντονα θετικά ή αρνητικά συναισθήματα ή, αντιθέτως, φωτογραφίες που είχαν πιο «ουδέτερο» περιεχόμενο, και στη συνέχεια καλούνταν να επιτελέσουν απλούς αριθμητικούς υπολογισμούς. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι τα άτομα που είχαν δει τις φωτογραφίες που προκαλούσαν συναισθηματική φόρτιση χρειάστηκαν περισσότερο χρόνο για τους υπολογισμούς, οι οποίοι επιπλέον δεν ήταν ιδιαίτερα ακριβείς. Με τη χρήση λειτουργικής απεικόνισης μαγνητικού συντονισμού (functional magnetic resonance imaging, fMRI) ο Raichle παρατήρησε ότι οι συμμετέχοντες της πρώτης κατηγορίας παρουσίαζαν έντονη διέγερση σε περιοχές του εγκεφάλου όπως η αμυγδαλή αλλά και σε άλλες υποφλοιώδεις περιοχές που σχετίζονται με τη συναισθηματική επεξεργασία διαφόρων συμβάντων. Υπό άλλες συνθήκες, αυτές οι περιοχές του εγκεφάλου, ιδιαίτερα κατά την εκτέλεση γνωστικών λειτουργιών, παραμένουν αδρανείς.

Οδηγούμαστε λοιπόν στη υπόθεση ότι κατά την οδήγηση, γεγονότα που προκαλούν συναισθηματική φόρτιση διεγείρουν τις συγκεκριμένες περιοχές του εγκεφάλου, εμποδίζοντάς μας να σκεφτούμε και να αντιδράσουμε με πιο συνετούς τρόπους. Όπως εξηγεί και ο Raichle, για τους προγόνους μας που αντιμετώπιζαν ξαφνικές επιδρομές από εχθρούς μπορεί αυτή η αντίδραση να ήταν ιδιαίτερα χρήσιμη έως και σωτήρια! Για την ασφάλεια των οδηγών στο οδόστρωμα όμως, μάλλον τα αποτελέσματα είναι ιδιαίτερα αρνητικά!

Περιβαλλοντικοί παράγοντες που επηρεάζουν την επιθετικότητα

Έχει διαπιστωθεί ότι υπάρχουν διάφοροι περιβαλλοντικοί παράγοντες που, υπό τις κατάλληλες συνθήκες, μπορούν να προκαλέσουν επιθετικότητα ή να αυξήσουν την πιθανότητα εκδήλωσής της.

Θόρυβος
Η σύγχρονη βιβλιογραφία αναφέρει ότι ο θόρυβος αποτελεί μια ιδιάζουσα μεταβλητή, επηρεάζοντας την ένταση της επιθετικότητας που έχει ήδη προκληθεί από άλλη αιτία. Με άλλα λόγια, ο θόρυβος ουσιαστικά επηρεάζει άμεσα το βαθμό ματαίωσης που βιώνει το άτομο παρά την ίδια την επιθετικότητα. Η πιθανότητα να εντοπιστεί σχέση αιτίας-αποτελέσματος μεταξύ των δύο μεταβλητών φαίνεται να εξαρτάται και από το βαθμό που το υποκείμενο νιώθει ότι ελέγχει το θόρυβο. Εάν νιώθει ότι δεν ελέγχει την ένταση ή τη διάρκεια ενός ενοχλητικού θορύβου, τότε η πιθανότητα να αυξηθεί η επιθετικότητά του, από κάποια άλλη αιτία, είναι σημαντική.

Οι προεκτάσεις των όσων προαναφέραμε, όσον αφορά τη διαδικασία της οδήγησης, είναι σημαντικές: μέσα στην κυκλοφοριακή συμφόρηση ο θόρυβος από τα άλλα οχήματα μπορεί να μειώσει την αντοχή του οδηγού στη ματαίωση, με αποτέλεσμα οποιαδήποτε επιθετικότητα εκδηλωθεί στη συνέχεια να έχει μεγαλύτερη ένταση και βαθμό επικινδυνότητας.

Θερμοκρασία
Είναι γεγονός ότι η καταγραφή βίαιων εγκλημάτων κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού αυξάνεται. Με παρόμοιο τρόπο σημειώνεται άμεση συσχέτιση μεταξύ της υψηλής θερμοκρασίας και της αύξησης της επιθετικότητας. Σημαντική παράμετρο και σε αυτή την περίπτωση αποτελεί ο βαθμός ελέγχου που έχει το άτομο επί της θερμοκρασίας. Εάν νιώθει ότι δεν μπορεί να αποφύγει την υψηλή θερμοκρασία, το γεγονός αυτό δρα αυξητικά στην επιθετικότητά του.

Συνωστισμός
H άμεση επίδραση του συνωστισμού στην επιθετικότητα είναι δύσκολο να εντοπιστεί πειραματικά καθότι, σε αντίθεση με το θόρυβο και τη θερμοκρασία, η αίσθηση του συνωστισμού αποτελεί μια καθαρά υποκειμενική εμπειρία για το άτομο. Σε σχετικά πειράματα, μελετάμε το συσχετισμό μεταξύ της πυκνότητας του πληθυσμού ή του διαθέσιμου «προσωπικού χώρου» και της επιθετικότητας, μόνο στην περίπτωση όμως που το υποκείμενο τα αντιλαμβάνεται ως μια κατάσταση συνωστισμού. Βέβαια, σε συνέχεια των όσων προαναφέρθηκαν, αυτό που συμπεραίνουμε είναι ότι σε περίπτωση κυκλοφοριακής συμφόρησης, όπου ο θόρυβος και η θερμοκρασία ασκούν τη μεγαλύτερη επίδρασή τους, η αίσθηση του συνωστισμού θα παρουσιάζεται και αυτή κατά πολύ αυξημένη.

Διαπροσωπική Επικοινωνία
Η διαδικασία της οδήγησης δεν παρέχει τη δυνατότητα άμεσης επικοινωνίας προκειμένου, για παράδειγμα, οι οδηγοί να εξηγήσουν την αιτία μιας παραβίασης ή να ζητήσουν συγγνώμη. Πολλές φορές, μάλιστα, συμβαίνει ένας οδηγός να κάνει μια απολογητική χειρονομία και αυτή να παρερμηνεύεται από τον άλλον. Όπως εξηγούν οι D. Connell & Μ. Joint (1996) (1), κάτι παρόμοιο δεν συμβαίνει σε έναν άλλο δημόσιο χώρο, σε ένα κατάστημα ή σε έναν κινηματογράφο.

Ατομικές Διαφορές
Οι ατομικές διαφορές στην προδιάθεση για επιθετικότητα μπορεί να παίξουν καθοριστικό ρόλο στην οδήγηση, επηρεάζοντας ουσιαστικά και το αποτέλεσμα μιας συμπλοκής στον δρόμο. Η σύγχρονη βιβλιογραφία εξηγεί ότι κατά τη διαδικασία της οδήγησης, όπου η λεκτική επικοινωνία δεν είναι εφικτή και ο οδηγός ουσιαστικά «ερμηνεύει» ο ίδιος καθαρά υποκειμενικά τις ενέργειες των άλλων οδηγών, η ατομική προδιάθεση για εκδήλωση επιθετικότητας παίζει καθοριστικό ρόλο στη βίαιη ή μη αντίδρασή του και στον τρόπο που θα εξελιχθεί η συγκεκριμένη σύγκρουση.

Αίτια επιθετικής οδήγησης

Είναι γεγονός ότι πολλά περιστατικά επιθετικής οδήγησης μπορεί να προκληθούν από απλή ασυνεννοησία μεταξύ των οδηγών. Ο οδηγός ενός αυτοκινήτου μπορεί απλά στιγμιαία να κάνει ένα λάθος, ο άλλος οδηγός όμως να το αντιληφθεί ως επιθετική ενέργεια εις βάρος του. Επίσης, πολλές έρευνες υποδεικνύουν ότι ένα βίαιο συμβάν στο δρόμο μπορεί να οφείλεται και σε ένα γεγονός άσχετο με αυτό. Ένας οδηγός μπορεί να είναι πολύ εκνευρισμένος από την εργασία του ή μόλις να είχε κάποια οικογενειακή διένεξη. Είναι πάντως γεγονός ότι η αύξηση της κίνησης και η πίεση του χρόνου μπορούν να δώσουν το ερέθισμα για να εκδηλωθεί ο εκνευρισμός που έχει συσσωρεύσει το άτομο καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας και για διάφορες αιτίες.

Παράλληλα ο άνθρωπος από τη φύση του έχει την ανάγκη να προασπίσει αυτό που νιώθει ως «προσωπικό του χώρο». Η κυκλοφοριακή συμφόρηση και οι απροσεξίες των άλλων οδηγών φαίνεται να απειλούν έντονα το «χώρο» αυτό, πόσο μάλλον το αυτοκίνητο το οποίο αποτελεί επίσης μια προέκταση του «προσωπικού χώρου» του κάθε οδηγού. Μάλιστα, θα μπορούσε να ειπωθεί ότι ο χώρος αυτός επεκτείνεται και σε κάποια συγκεκριμένη απόσταση γύρω από το αυτοκίνητο, παρέχοντας στον οδηγό τα όρια πέρα από τα οποία καλείται να αντιδράσει αστραπιαία για να τον προασπίσει. Εάν λοιπόν συμβεί κάτι τέτοιο, και η λεκτική επικοινωνία δεν είναι εφικτή, μπορούν να χρησιμοποιηθούν πιο επιθετικές μέθοδοι, όπως το κορνάρισμα ή η εναλλαγή των φώτων κλπ. Σε ορισμένες περιπτώσεις, μάλιστα, ο αμυνόμενος οδηγός μπορεί να κλιμακώσει τη διαμάχη για επιπλέον επιβεβαίωση της κυριαρχίας του. Όπως, δηλαδή, ένα αμυνόμενο ζώο θα εξέλθει από τη φωλιά του κυνηγώντας τον εισβολέα μακριά από αυτή, έτσι και ο οδηγός μπορεί να κυνηγήσει τον άλλο οδηγό, μόνο που, βέβαια, σε αυτή την περίπτωση το αποτέλεσμα μπορεί να είναι εξαιρετικά επικίνδυνο.

Tέλος, πολλές έρευνες υπογραμμίζουν και τη διαδικασία «απο-προσωποποίησης» που συμβαίνει κατά την οδήγηση, η οποία δεν επιτρέπει το συσχετισμό με τον άλλον οδηγό ως άνθρωπο και όχι ως ένα αυτοκίνητο ή ένα αντικείμενο γενικότερα. Πολλοί οδηγοί αναφέρουν ότι τους έκλεισε τον δρόμο ένα ford fiesta ή ένα κόκκινο opel corsa και όχι ένας άλλος οδηγός, ο οποίος έχει ανθρώπινα χαρακτηριστικά, μπορεί να είναι πατέρας δύο παιδιών, να έχει συναισθήματα, καθημερινά προβλήματα κλπ. O ψυχολόγος Arnold Nerenberg από το Λος Άντζελες (3) περιγράφει χαρακτηριστικά την περίπτωση δύο οδηγών οι οποίοι «…βγήκαν από το δρόμο, σταμάτησαν και άρχισαν να τρέχουν ο ένας προς το μέρος του άλλου για να χειροδικήσουν, μέχρι που, μόλις ήρθαν πιο κοντά, αναγνώρισαν ότι ήταν γείτονες»! Ο Steve Stradling από το Πανεπιστήμιο Napier (1997) (2) εξηγεί ότι σε αυτό ακριβώς το σημείο εντοπίζεται και το πρόβλημα με τη διαδικασία της οδήγησης, ότι δηλαδή αλληλεπιδρούμε με τα άλλα οχήματα δεχόμενοι μόνο «μερική» πληροφόρηση για τον οδηγό δίπλα μας, καταλήγοντας να λειτουργούμε βάσει στερεοτύπων. Η διαδικασία της «απο-προσωποποίησης» είναι δύσκολο να διαδραματιστεί σε ένα κατάστημα ή σε κάποιον άλλον δημόσιο χώρο όπου το άτομο βρίσκεται απέναντί μας, μπορούμε να δούμε την έκφραση του προσώπου του, την εμφάνισή του, να διαισθανθούμε τις προθέσεις του. Η D. Connell, ψυχολόγος του Συλλόγου Αυτοκινητιστών (ΑΑ) στη Μ. Βρετανία (2), παρατηρεί ότι, πράγματι, είναι πολύ δύσκολο να επικοινωνήσουμε με κάποιον που βρίσκεται σε ένα άλλο όχημα. «Έχουμε δει συχνά περιπτώσεις κατά τις οποίες η προσπάθεια κάποιου οδηγού να ζητήσει συγγνώμη από έναν άλλον οδηγό πραγματικά παρερμηνεύτηκε και έπεσε στο κενό»!

Συναισθηματικά διαταραγμένη οδήγηση;

Oι L. James & D. Nahl από το Πανεπιστήμιο της Χαβάης (4) σε σχετικό άρθρο τους υποστηρίζουν την άποψη ότι η επιθετική οδήγηση είναι ουσιαστικά το αποτέλεσμα οδήγησης υπό μια «διαταραγμένη συναισθηματική κατάσταση». Οι οδηγοί «μαθαίνουν», από μικρά παιδιά παρατηρώντας τους γονείς τους ως επιθετικούς οδηγούς, έως και την εκπαίδευσή τους στην οδήγηση όπου δεν διδάσκονται μαθήματα «συναισθηματικής νοημοσύνης», να επιτρέπουν στον εαυτό τους να οδηγεί υπό την επήρεια συναισθηματικών καταστάσεων απαγορευτικών για την οδική ασφάλεια. Ποιες είναι αυτές οι «συναισθηματικά διαταραγμένες καταστάσεις»;

-Η επήρεια αλκοόλ, ναρκωτικών, φαρμάκων, υπνηλίας, κατάθλιψης ή έντονου σωματικού πόνου
-Ο θυμός και η μανία
-Ο φόβος και ο πανικός
-Η επήρεια του στρες
-Η διάσπαση της προσοχής
-Η παρακινδυνευμένη συμπεριφορά (risk taking behavior)
-Η τάση ανταπόδοσης και αντεκδίκησης
-Η υπερβολική βιασύνη και η παρορμητικότητα υπό την πίεση του χρόνου
-Η τάση για παραβατική συμπεριφορά και γελοιοποίηση των αστυνομικών οργάνων που επιτηρούν την κίνηση
-Η κατ’ εξακολούθηση έλλειψη σεβασμού στους άλλους, η προκατειλημμένη σκέψη και η εξαγωγή λανθασμένων συμπερασμάτων για τους άλλους οδηγούς.
-Η ανικανότητα συνειδητοποίησης των προσωπικών σφαλμάτων και η άρνηση αποδοχής τους.

Η οδήγηση αποτελεί για τον άνθρωπο μια διαδικασία που τον επιβαρύνει συναισθηματικά και η οποία, βέβαια, γίνεται πιο έντονη με τις συνθήκες της κυκλοφοριακής συμφόρησης και την πίεση του χρόνου. Πολλοί οδηγοί κυκλοφορούν στο δρόμο, δεν είναι όμως όλοι εξίσου ικανοί. Οι συνθήκες είναι σκληρές, ανταγωνιστικές ακόμη και βίαιες, και πολλοί νιώθουν ότι δεν μπορούν να ανταπεξέλθουν. Συνεπώς, οι περισσότεροι οδηγοί οδηγούν υπό την επήρεια «συναισθηματικά διαταραγμένων καταστάσεων», τις οποίες μάλιστα δεν συνειδητοποιούν κατά τη διάρκεια της οδήγησης. Είναι γεγονός όμως ότι η επήρεια αυτών των καταστάσεων διαταράσσει τις γνωστικές λειτουργίες του ανθρώπινου εγκεφάλου και τον οδηγεί στην απώλεια του αυτοελέγχου του. Έτσι δημιουργείται και το φαινόμενο της επιθετικής οδήγησης και της εκδήλωσης βίαιης συμπεριφοράς στους δρόμους, που συχνά οδηγεί σε τραγικά αποτελέσματα.

Το προφίλ του επιθετικού οδηγού

Η μελέτη της συμπεριφοράς των οδηγών στο δρόμο υποδεικνύει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά για τους επιθετικούς οδηγούς (5):

*Είναι πιο ανταγωνιστικοί
Πολλοί επιθετικοί οδηγοί αντιλαμβάνονται την οδήγηση ως ένα «ανταγωνιστικό άθλημα». Αναφέρουν συχνά παραδείγματα όπου θύμωσαν υπέρμετρα όταν κάποιος τους έκοψε το δρόμο, που οι συνεπιβάτες τους παρότρυναν να ηρεμήσουν, που κυνήγησαν ένα άλλο αυτοκίνητο ή παρεμπόδισαν την οδική κυκλοφορία στην προσπάθειά τους να αλλάξουν βιαστικά λωρίδες κυκλοφορίας.

*Επιρρίπτουν την ευθύνη στον άλλον οδηγό
Ενώ όλοι οι οδηγοί καταδικάζουν τις επικίνδυνες παραβιάσεις του κώδικα οδικής κυκλοφορίας, αποτελεί ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των επιθετικών οδηγών να θεωρούν ότι οι άλλοι τους εξωθούν σε λάθη, π.χ. ένας οδηγός μπροστά τους οδηγεί πολύ αργά και τους «αναγκάζει» να αλλάζουν επικίνδυνα λωρίδες κυκλοφορίας ή να αυξάνουν την ταχύτητά τους.

*Τρέχουν περισσότερο
Οι επιθετικοί οδηγοί τρέχουν περισσότερο και θεωρούν ότι αιτία γι’ αυτό είναι οι οδηγοί που κινούνται πολύ αργά. Πιστεύουν ότι αυτοί θα έπρεπε να περιοριστούν στη δεξιά λωρίδα. Επίσης, σε περίπτωση που ένας οδηγός περάσει μπροστά τους, θα επιδιώξουν να τον προσπεράσουν ή να του κόψουν το δρόμο.

Επίσης, σε έρευνα που διενήργησε η Νational Highway Traffic Safety Administration των Η.Π.Α. (6) διαπιστώθηκε ότι η ηλικία και το φύλο παίζουν σημαντικό ρόλο στην εκδήλωση επικίνδυνης οδήγησης. Οι άντρες περισσότερο από τις γυναίκες εμπλέκονται σε παρακινδυνευμένες τακτικές οδήγησης καθώς και οι νεώτεροι σε ηλικία οδηγοί. Η μη ασφαλής οδήγηση τείνει να μειώνεται όσο αυξάνει η ηλικία.

Παράλληλα και άλλα δημογραφικά χαρακτηριστικά φαίνεται να συνδέονται με την πιθανότητα εμπλοκής σε τροχαίο ατύχημα: διάρκεια σχολικής εκπαίδευσης μικρότερη από 12 χρόνια, ανειδίκευτη χειρωνακτική εργασία, χαμηλό κοινωνικό-οικονομικό υπόβαθρο και άγαμη κατάσταση (7). Σε αυτή την ομάδα οδηγών θα πρέπει να συμπεριλάβουμε και άλλες υπο-ομάδες, όπως τους οδηγούς που έχουν συχνά τροχαία ατυχήματα, εκείνους που οδηγούν υπό την επήρεια αλκοόλ καθώς και άτομα με ψυχιατρικά προβλήματα.

Τέλος, οι έρευνες υποδεικνύουν την ανάγκη μελέτης και μιας ακόμη παραμέτρου, της τάσης για «παρακινδυνευμένη συμπεριφορά» (high risk behavior) (7). Σύμφωνα με τις έρευνες αυτές, οι συγκεκριμένοι οδηγοί φαίνεται να επιθυμούν και να επιδιώκουν τη ριψοκίνδυνη συμπεριφορά, δηλαδή να αντλούν μια ιδιαίτερη ευχαρίστηση από την αίσθηση κινδύνου που δημιουργείται κατά τη μη ασφαλή οδήγηση. Η επιθετική οδήγηση, λοιπόν, πέρα από την αναμφίβολη συσχέτισή της με την επιθετικότητα και τον θυμό, μπορεί να σχετίζεται και με μια ιδιάζουσα μορφή προσωπικότητας, τα χαρακτηριστικά της οποίας θα πρέπει να διερευνηθούν επιστημονικά.

Αύξηση της βίας στην κοινωνία μας

Ο F.A. Whitlock (1) θέλησε να διερευνήσει το συσχετισμό του φαινομένου της επιθετικής οδήγησης με τη γενικότερη αύξηση της επιθετικότητας στο κοινωνικό σύνολο. Μελέτησε το συσχετισμό του αριθμού θανάτων από τροχαίο ατύχημα με τον αριθμό βίαιων θανάτων (από φόνο ή αυτοκτονία) σε διάφορες χώρες του κόσμου. Από την έρευνα αυτή κατέληξε στο ακόλουθο συμπέρασμα: «Οι θάνατοι και οι τραυματισμοί από τροχαία ατυχήματα είναι αποτέλεσμα επιθετικής συμπεριφοράς. Στις χώρες όπου η έκφραση της επιθετικότητας και της βίας είναι αυξημένη, αναμένεται ότι μεγάλο ποσοστό αυτής θα εξωτερικεύεται και μέσω της επιθετικής οδήγησης και της εκδήλωσης βίας στους δρόμους».

Μια παρόμοια έρευνα στη Μ. Βρετανία μελέτησε το συσχετισμό, σε 34 περιοχές της Βρετανίας, του αριθμού σοβαρών ή θανατηφόρων ατυχημάτων με τον αριθμό ανθρωποκτονιών στις αντίστοιχες περιοχές. Πράγματι, βρέθηκε συντελεστής συσχέτισης 0,7 ανάμεσα στις δύο μεταβλητές, υποδεικνύοντας και πάλι το συσχετισμό της επιθετικής οδήγησης με την έκφραση βίας γενικότερα στο κοινωνικό σύνολο.

Είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον το γεγονός ότι η ενδοοικογενειακή βία παίζει έναν πολύ σημαντικό ρόλο στην επιθετική οδήγηση (8). Όπως χαρακτηριστικά περιγράφει ο Louis Mizell, «…όταν το πάθος μεγαλώνει, όταν η αγάπη μετατρέπεται σε μίσος, οι σύντροφοι και σύζυγοι εκτονώνουν σε υψηλά ποσοστά το θυμό τους στο οδόστρωμα!». Από την 1η Ιανουαρίου 1990 έως την 1η Σεπτεμβρίου 1996 τουλάχιστον 322 περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας στις ΗΠΑ «εκτυλίχθηκαν» στους δρόμους και τις εθνικές οδούς.

Για παράδειγμα, το 1994 στο Michigan, ο J. Chansuolme, ηλικίας 28 ετών, διώχθηκε για το θάνατο της εν διαστάσει συζύγου του, Ruth, ηλικίας 28 ετών και του συντρόφου της. Αυτόπτες μάρτυρες ανέφεραν ότι είδαν τον Chansuolme να καταδιώκει και να παρασύρει στο οδόστρωμα το αυτοκίνητο του συντρόφου της Ruth. Με παρόμοιο τρόπο, το 1995 στη Μασαχουσέτη, η Α. Caraballo και η μικρή της κόρη ηλικίας 3 ετών τραυματίστηκαν σοβαρά όταν το αυτοκίνητό τους παρασύρθηκε από το αυτοκίνητο που οδηγούσε ο πρώην σύντροφός της. Το αυτοκίνητο που επέβαινε η Α. Caraballo οδηγούσε ο νυν σύντροφός της.

Αντιμετώπιση

Δεκάδες περιστατικά επιθετικής οδήγησης και βίας στους δρόμους σημειώνονται καθημερινά, θέτοντας σε κίνδυνο την οδική ασφάλεια. Παράλληλα, τα αυτοκίνητα και οι οδηγοί στο οδόστρωμα πολλαπλασιάζονται, τα χιλιόμετρα και ο χρόνος που σπαταλά κάθε οδηγός στο τιμόνι διαρκώς αυξάνονται, με αποτέλεσμα περισσότεροι άνθρωποι να εκτίθενται καθημερινά στους κινδύνους της επιθετικής οδήγησης.

Το ερώτημα που προκύπτει, της αποτελεσματικής αντιμετώπισης του προβλήματος, είναι ουσιαστικό και απασχολεί τις Αρχές σε πολλές χώρες του κόσμου. Οι L. James & D. Nahl (4) τονίζουν τη δυσκολία που παρατηρείται στο να επέλθει μια ουσιαστική αλλαγή στις συνθήκες οδικής κυκλοφορίας. Παρατηρούν, επίσης, το γεγονός ότι ενώ λαμβάνονται διαρκώς πιο αυστηρά μέτρα οδικής ασφάλειας και, επιπλέον, η σύγχρονη τεχνολογία παρέχει πιο ασφαλή και άνετα μοντέλα αυτοκινήτων, τα περιστατικά επιθετικής οδήγησης και ατυχημάτων δεν μειώνονται. Σημαντικό ρόλο σε αυτό, όπως εξηγούν, παίζει η τάση εκ μέρους των οδηγών, διατήρησης της αίσθησης επικινδυνότητας στο οδόστρωμα (risk homeostasis φαινόμενο) (Wilde 1994, Summala 1987). Πιο συγκεκριμένα, οι οδηγοί παρουσιάζουν την τάση να αντιδρούν σε μέτρα οδικής ασφάλειας με πιο επικίνδυνη οδήγηση, έτσι ώστε τελικά το αποτέλεσμα να παραμένει το ίδιο. Για παράδειγμα, αν ένα μέτρο οδικής ασφάλειας αφορά τη βελτίωση ενός δρόμου και επιπλέον την απομάκρυνση επικίνδυνων αντικειμένων που εμποδίζουν την ορατότητα, οι οδηγοί θα αντιδράσουν σε αυτό αυξάνοντας την ταχύτητα κυκλοφορίας τους ή μειώνοντας την προσοχή τους στο οδόστρωμα κλπ., επιδιώκοντας ουσιαστικά να διατηρήσουν σταθερή την «αίσθηση επικινδυνότητας» που βιώνουν στο συγκεκριμένο δρόμο.

Έλεγχος του θυμού

Η ικανότητα κάθε οδηγού να ελέγχει τον θυμό του παίζει πολύ σημαντικό ρόλο. Οι κοινωνικοί ψυχολόγοι Dr L. James και Dr D. Nahl (4), οι οποίοι έχουν δημοσιεύσει αρκετές εργασίες σχετικά με το θέμα της επιθετικής οδήγησης, τονίζουν ότι οι οδηγοί εκνευρίζονται και εκρήγνυνται όλο και πιο συχνά στο δρόμο. Γιατί συμβαίνει αυτό; Όπως εξηγούν, ο θυμός είναι ένα από τα συναισθήματα που δύσκολα ελέγχεται. Μπορεί να προκαλέσει απότομες αντιδράσεις, βίαια «ξεσπάσματα» και μια κατάσταση έντονης ενεργοποίησης στο ανθρώπινο σώμα: η καρδιά κτυπά πιο δυνατά, τα χέρια τρέμουν, το βλέμμα γίνεται βλοσυρό. Yπό αυτές τις συνθήκες οι ανθρώπινες σκέψεις γίνονται παράλογες, ο οδηγός επιζητά την αντιπαράθεση, την αντεκδίκηση, τη χειροδικία προκειμένου να «εκτονωθεί». Αυτό, όμως, είναι ουσιαστικά το κρίσιμο σημείο, όπου θα πρέπει να συνειδητοποιήσει ότι η κατάσταση διαφεύγει των ασφαλών ορίων και πρέπει να ελέγξει τον εαυτό του, να σταματήσει τη ροή παράλογων σκέψεων και να αντιδράσει ελεγχόμενα σε αυτό που συμβαίνει.

Ο J.L. Davis (9) παρατηρεί ότι το πρώτο σημαντικό βήμα για κάθε οδηγό είναι να συνειδητοποιήσει το πρόβλημα, τον υπέρμετρο θυμό που τον διακατέχει και δεν ελέγχει, και να αποφασίσει να αντιδράσει δυναμικά σε αυτό. Ο Dr J. Deffenbacher (9), καθηγητής ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Colorado, παρουσίασε την έρευνα που πραγματοποίησε με φοιτητές ψυχολογίας, στην οποία εφάρμοσε τις τεχνικές της θεραπευτικής χαλάρωσης (relaxation therapy) και της γνωστικής θεραπευτικής χαλάρωσης (cognitive relaxation therapy) στα άτομα που σημείωναν υψηλές βαθμολογίες σε ένα τεστ μέτρησης του θυμού κατά την οδήγηση. Η θεραπευτική χαλάρωση υποστηρίζει ότι ένας άνθρωπος μπορεί να είναι την ίδια στιγμή πολύ θυμωμένος αλλά και ήρεμος. Όπως εξηγεί χαρακτηριστικά, πολλοί οδηγοί φτάνουν σε μια κατάσταση υπέρμετρου θυμού και έντασης. Αν, όμως, εκείνη τη στιγμή μπορούσαν, με τεχνικές χαλάρωσης που έχουν διδαχθεί, να ηρεμήσουν τον εαυτό τους, θα μπορούσαν να σκεφτούν πιο λογικά και να αντιληφθούν με πιο ήρεμο τρόπο τα γεγονότα που τους δημιούργησαν τόσο έντονα συναισθήματα.

Παρόμοια, η τεχνική της γνωστικής θεραπευτικής χαλάρωσης διδάσκει στο άτομο τεχνικές χαλάρωσης αλλά και τρόπους ελέγχου των σκέψεων που αρχικά προκαλούν αλλά και εντείνουν το θυμό του. Για παράδειγμα, ένα αυτοκίνητο κόβει το δρόμο σε έναν οδηγό. Τι θα σκεφτεί ο οδηγός που δεν ελέγχει το θυμό του εκείνη τη στιγμή; «Πού πας ανόητε; Δεν θα έπρεπε να κυκλοφορείς στους δρόμους! Τώρα θα σου δείξω!». Είναι γεγονός ότι ο συγκεκριμένος τρόπος σκέψης μπορεί να προκαλέσει έντονο θυμό. Τι θα μπορούσε να σκεφτεί εναλλακτικά; «Παρ’ ολίγο να με κτυπήσει. Ας προφυλαχθώ. Ας τον αφήσω να προχωρήσει μπροστά να συγκρουστεί μόνος του χωρίς να παρασύρει κι εμένα στον κίνδυνο». Όπως συμπεραίνει ο Dr J. Deffenbacher, οι μέθοδοι της θεραπευτικής χαλάρωσης και της γνωστικής θεραπευτικής χαλάρωσης είναι εξίσου αποτελεσματικές, «…δεν απαλλάσσουν το άτομο τελείως από το θυμό του, αλλά, πράγματι, μειώνουν τη συχνότητα και την ένταση του θυμού που βιώνει εκείνη τη στιγμή».

Το Institute of Health Initiatives στις ΗΠΑ (6) έχει εκδώσει ένα ειδικό φυλλάδιο σχετικά με το θέμα του θυμού και τρόπους κατάλληλου χειρισμού του. Σε αυτό περιγράφεται η μέθοδος RETHINK για την αποτελεσματική αντιμετώπισή του.

-Συνειδητοποιήστε τον θυμό που νιώθετε εσείς ή ο οδηγός στο διπλανό όχημα.
-Προσπαθήστε να έλθετε στη θέση του οδηγού που σας προκάλεσε έντονο θυμό.
-Σκεφτείτε λογικά και ψύχραιμα τα αίτια που σας εκνεύρισαν.
-Ακούστε προσεκτικά τι έχει να σας πει ο άλλος οδηγός.
-Προσπαθήστε να υποκαταστήσετε το συναίσθημα του θυμού με σεβασμό και κατανόηση.
-Παρατηρήστε προσεκτικά τις αντιδράσεις του σώματός σας, όταν είστε θυμωμένος.

Συναισθηματική Νοημοσύνη

Είναι πολύ σημαντικό όλοι οι οδηγοί να προσπαθήσουν να βελτιώσουν τη συναισθηματική τους νοημοσύνη (10). Να μη χάνουν τον έλεγχο της κατάστασης και να παραμένουν ψύχραιμοι και λογικά σκεπτόμενοι. Να είναι ικανοί να μπουν στη γνωστική διεργασία ότι κάποιος συγκεκριμένος λόγος μπορεί να συντρέχει που ένας οδηγός τρέχει με υπερβολική ταχύτητα ή οδηγεί απρόσεκτα, μπορεί να αντιμετωπίζει ένα επείγον περιστατικό, να πηγαίνει σε κάποιο νοσοκομείο ή να κινδυνεύει πραγματικά με τον τρόπο που κινείται. Αυτός ο οδηγός θα μπορούσε να είναι κάποιος συγγενής ή φίλος που δεν ελέγχει εκείνη τη στιγμή τα συναισθήματά του.

Η διατήρηση της ψυχραιμίας και η αναγνώριση της μέγιστης σημασίας της οδικής ασφάλειας αποτελούν εξαιρετικά «ευφυείς» τακτικές οδήγησης. Αυτός ο τρόπος θεώρησης της οδικής κυκλοφορίας μπορεί πράγματι να συντελέσει στη μείωση της επιθετικής οδήγησης και της βίας στους δρόμους και να παρέχει ασφάλεια για όλους. Απαραίτητη προϋπόθεση όμως είναι η αποδοχή του προβλήματος! Οι περισσότεροι επιθετικοί οδηγοί αρνούνται ότι κάνουν κάποιο λάθος, υποστηρίζοντας ότι είναι απλά δυναμικοί οδηγοί, πιο ικανοί από τους άλλους ή, ακόμη, ότι απλά αμύνονται στα λάθη των άλλων ανίκανων οδηγών.

Υποστηρικτική Οδήγηση

Κάθε οδηγός θα έπρεπε να εφαρμόζει την τακτική της υποστηρικτικής οδήγησης (10). Η προσέγγιση αυτή αποδίδει ιδιαίτερο βάρος στην κατανόηση και ανοχή της διαφορετικότητας του κάθε οδηγού αλλά και των ποικίλων μορφών συμπεριφοράς που μπορεί να επιδείξει στην κυκλοφορία. Οι υποστηρικτικοί οδηγοί αποδέχονται πιο εύκολα μια δυσάρεστη κατάσταση στο δρόμο και είναι πιο προσαρμοστικοί. Δίνουν μεγαλύτερο βάρος στην παροχή βοήθειας σε άλλους οδηγούς και όχι στην ανταγωνιστικότητα. Η εφαρμογή μιας τέτοιας θεώρησης προστατεύει ουσιαστικά άμεσα τους ίδιους αλλά και τους συνεπιβάτες τους από τη μη ασφαλή οδήγηση των άλλων οδηγών στο οδόστρωμα.

Πώς να αποφύγετε να γίνετε στόχος ενός επιθετικού οδηγού

-Εάν παρατηρήσετε ότι παρενοχλείστε από κάποιον οδηγό, προσπαθήστε να μην αντιδράσετε. Αποφύγετε την οπτική επαφή και μην μπείτε στον πειρασμό να επιταχύνετε, να φρενάρετε ή να στρίψετε απότομα. Αυτές οι αντιδράσεις μπορεί να εκληφθούν ως «πρόκληση» και να αυξήσουν τις πιθανότητες να χάσετε τον έλεγχο του αυτοκινήτου σας.
-Εάν ο άλλος οδηγός εξακολουθεί να σας ενοχλεί ή να σας ακολουθεί, οδηγήστε προς το πλησιέστερο αστυνομικό τμήμα ή πολυσύχναστη περιοχή, όπου θα μπορέσετε να ζητήσετε βοήθεια.
-Κατά την κυκλοφορία μέσα στην πόλη να έχετε τις πόρτες κλειδωμένες και τα παράθυρα του αυτοκινήτου ελάχιστα ανοιγμένα.

-Όταν σταματάτε μέσα στην κίνηση, να αφήνετε πάντα αρκετό χώρο μπροστά από το αυτοκίνητό σας, σε περίπτωση που χρειαστεί να φύγετε άμεσα.
-Εάν κάποιος προσπαθήσει να μπει μέσα στο αυτοκίνητό σας, προσπαθήστε να τραβήξετε την προσοχή των άλλων γύρω σας κορνάροντας ή θέτοντας το συναγερμό σε λειτουργία.
-Μην μπείτε στον πειρασμό να εμπλακείτε σε αντιδικία ή να μεταφέρετε όπλο ή άλλο φονικό αντικείμενο στο αυτοκίνητο. Οι τακτικές αυτές μπορεί να αποτελέσουν «πρόκληση» για τον άλλον οδηγό που δεν ελέγχει τον εαυτό του και, βέβαια, να οδηγήσουν σε τραγικές εξελίξεις.

Τρόποι αντιμετώπισης της κυκλοφοριακής συμφόρησης

-Οργανώστε τον χρόνο σας
Εάν γνωρίζετε ότι χρειάζεστε 10 με 30 λεπτά για να φτάσετε στη δουλειά σας, δώστε στον εαυτό σας περισσότερο χρόνο, για παράδειγμα 40 λεπτά. Μην αργήσετε να ξεκινήσετε και να είστε προετοιμασμένοι ψυχολογικά για τον επιπλέον χρόνο που θα δαπανήσετε στο δρόμο.
-Συγκεντρωθείτε
Αφιερώστε όλη την προσοχή σας στην οδήγηση. Μην αφαιρείστε μιλώντας στο κινητό τηλέφωνο, τρώγοντας, πίνοντας ή… ρίχνοντας μια ματιά στην εφημερίδα σας. Η απόσπαση της προσοχής προκαλεί λάθη, τα οποία στη συνέχεια εντείνουν την επιθετικότητα.
-Χαλαρώστε
Είναι σημαντικό να μάθετε τρόπους αντιμετώπισης του στρες και της κούρασης όταν οδηγείτε. Οι μέθοδοι αυτές αφορούν τόσο πρακτικά θέματα, π.χ. τακτικό σέρβις του αυτοκινήτου ώστε να μη συμβούν απρόοπτα, οδήγηση με τακτικά διαλείμματα για ξεκούραση κλπ., όσο και το θετικό τρόπο σκέψης που χρειάζεστε, προκειμένου να προετοιμαστείτε αποτελεσματικά για πιθανά περιστατικά επιθετικής οδήγησης που θα συναντήσετε.
-Εφαρμόστε πιστά τα όρια ταχύτητας
Η κίνηση της κυκλοφορίας είναι καλύτερη όταν όλοι οι οδηγοί μέσα στην πόλη οδηγούν με την ίδια περίπου ταχύτητα. Γι’ αυτό σε κάθε δρόμο να οδηγείτε σύμφωνα με τα αναγραφόμενα όρια ταχύτητας.
-Εντοπίστε εναλλακτικές οδούς πρόσβασης
Μια εναλλακτική οδός μπορεί να παρουσιάζει λιγότερη κίνηση, μειώνοντας έτσι τον χρόνο παραμονής σας στο τιμόνι.
-Καθιερώστε πιο εύκαμπτα ωράρια εργασίας
Κάθε εργαζόμενος θα μπορούσε να διαπραγματευτεί με τον εργοδότη του την αλλαγή της ώρας έναρξης και λήξης της εργασίας του, ώστε να μη συμπίπτει με τις ώρες αιχμής.
-Χρησιμοποιήστε τη δυνατότητα εργασίας στο σπίτι
Θα είναι σημαντική διευκόλυνση για σας, τον εργοδότη σας αλλά και την οδική κυκλοφορία να μπορείτε να εργαστείτε και στο σπίτι (μέσω διαδικτύου κλπ.) κάποιες ημέρες την εβδομάδα.
-Χρησιμοποιήστε τα μέσα μαζικής μεταφοράς
Η χρήση των μέσων μαζικής μεταφοράς, τουλάχιστον μία ή δύο φορές την εβδομάδα, προσφέρει μεγαλύτερη ηρεμία σε εσάς αλλά και λιγότερα αυτοκίνητα στο οδόστρωμα.
-Επιλέξτε κατοικία κοντά στον τόπο εργασίας σας
Η επιλογή αυτή παρέχει πράγματι περισσότερο ελεύθερο χρόνο σε εσάς αλλά και τη δυνατότητα να ξεκινάτε την εργασία σας πιο ξεκούραστος και ήρεμος.
-Αλλάξτε εργασία
Πολλοί εργαζόμενοι νιώθουν ότι δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν εύκολα το καθημερινό κυκλοφοριακό πρόβλημα προκειμένου να φτάσουν στην εργασία τους. Γι’ αυτό επιλέγουν την αλλαγή τόπου εργασίας τους, έτσι ώστε να αποφύγουν αυτή τη διαδικασία.
-Επιτρέψτε στον εαυτό σας να καθυστερήσει
Εάν έχετε δοκιμάσει όλες τις πιθανές λύσεις και, παρόλα αυτά, συνειδητοποιείτε ότι θα καθυστερήσετε, απλά επιτρέψτε στον εαυτό σας αυτό το «λάθος». Αυτός ο τρόπος σκέψης θέτει για σας λιγότερους κινδύνους από την αυξημένη ταχύτητα στο οδόστρωμα ή άλλες τακτικές επιθετικής οδήγησης.

Mέτρα για την επιβολή του νόμου

Στις ΗΠΑ και σε άλλες χώρες η προσπάθεια εστιάζεται στη δημιουργία προγραμμάτων που αποβλέπουν όχι μόνο στην τιμωρία του παραβάτη αλλά και στην ευαισθητοποίηση και ενημέρωσή του. Ένα τέτοιο πρόγραμμα αποτέλεσε το Smooth Operator (6) που εφαρμόστηκε στην Ουάσινγκτον. Σκοπός του ήταν να ευαισθητοποιήσει τους οδηγούς σχετικά με τη μη ασφαλή οδήγηση, συμβάλλοντας έτσι σταδιακά στη μείωσή της. Το πρόγραμμα περιελάμβανε τρία σκέλη: την άμεση επιβολή κυρώσεων, την ευαισθητοποίηση του κοινού μέσω των μέσων μαζικής επικοινωνίας και την εκπαίδευση.

Μετά την ολοκλήρωση του μεγάλου αριθμού περιπολιών στους δρόμους και την επιβολή αυστηρών κυρώσεων στους παραβάτες, ακολούθησε η προβολή μέσω της τηλεόρασης διαφημιστικών μηνυμάτων για την ασφαλή οδήγηση με σκοπό την εκπαίδευση των οδηγών. Τα μηνύματα αυτά ουσιαστικά παρότρυναν τους οδηγούς να συμπεριφέρονται κατά την οδική κυκλοφορία με ηρεμία και σύνεση (smooth operators) και όχι με επιθετικότητα. Το πρόγραμμα Smooth Operator περιελάμβανε ένα επιπλέον στοιχείο: τη δυνατότητα χρήσης ενός ειδικού νούμερου κινητής τηλεφωνίας για την καταγγελία επιθετικών οδηγών. Κάθε οδηγός που παρατηρούσε ένα συμβάν επιθετικής οδήγησης μπορούσε να καλέσει το #77 και να αναφέρει άμεσα το περιστατικό στην Τροχαία.

Παρόμοια ή και διαφοροποιημένα προγράμματα έχουν εφαρμοστεί και σε άλλες πολιτείες. Συχνή είναι επίσης η χρησιμοποίηση από την Τροχαία πολιτικών οχημάτων, προκειμένου να είναι πιο αποτελεσματικός ο εντοπισμός των επιθετικών οδηγών κατά τη διάρκεια της κυκλοφορίας. Σε όλες τις περιπτώσεις οι τροχονόμοι λαμβάνουν σαφείς οδηγίες για την αυστηρή επιβολή κυρώσεων σε όλους τους παραβάτες, ανεξαιρέτως.

Τεχνολογικά μέσα

Η σύγχρονη τεχνολογία παρέχει σαφώς πολλά μέσα για τον εντοπισμό των παραβατών οδικής κυκλοφορίας. Η τοποθέτηση κάμερας στους δρόμους για τον εντοπισμό κυρίως των οδηγών που παραβιάζουν το κόκκινο καθώς και η χρήση ραντάρ για όσους παραβιάζουν τα όρια ταχύτητας είναι δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα. Οι παραβιάσεις αυτού του είδους αποτελούν ουσιαστικά συμπεριφορές επιθετικής οδήγησης και η καταστολή τους συμβάλλει καθοριστικά στη μείωση του φαινομένου. Τα τεχνολογικά μέσα που περιγράψαμε φωτογραφίζουν την πινακίδα κυκλοφορίας του αυτοκινήτου, κάποιες φορές και τον ίδιο τον οδηγό, και η κλήση στέλνεται απευθείας στον ιδιοκτήτη του οχήματος μαζί με ένα αντίγραφο της φωτογραφίας.

Ο J.B. Goehring (2000) (6) αναφέρει ότι στις ΗΠΑ τίθενται υπό δοκιμή και άλλα σύγχρονα τεχνολογικά μέσα, τα οποία θα στοχεύουν απευθείας στον εντοπισμό των επιθετικών οδηγών. Πιο συγκεκριμένα, οι Αστυνομικές Αρχές του η Maryland έχουν θέσει σε εφαρμογή το πρόγραμμα ADVANCE (Aggressive Driver Video and Non-Contact Enforcement) το οποίο χρησιμοποιεί ψηφιακή βιντεοκάμερα για να καταγράψει ένα περιστατικό επιθετικής οδήγησης ή άλλες παραβιάσεις στην εθνική οδό. Στη συνέχεια αποστέλλεται στους παραβάτες μια επιστολή και απόκομμα φωτογραφιών από το συμβάν. Η προσπάθεια αυτή συνοδεύεται επίσης από διαφημιστικές εκστρατείες προς ενημέρωση των πολιτών.

Νέο σύστημα επικοινωνίας μεταξύ των οδηγών

Η επιθετική οδήγηση πολλές φορές εντείνεται λόγω της δυσκολίας επικοινωνίας μεταξύ των οδηγών, οι οποίοι, όπως προαναφέρθηκε, παρερμηνεύουν τις κινήσεις των άλλων οδηγών ή δεν έχουν κάποιoν τρόπο να ζητήσουν συγγνώμη ή να εξηγήσουν την αιτία της απροσεξίας τους. Οι S. Geller & J. Beasley (11) μελέτησαν νέα συστήματα επικοινωνίας μεταξύ των οχημάτων και συγκεκριμένα το «road rage reducer», για το οποίο διερευνάται ο τρόπος λειτουργίας του και η πρακτική εφαρμογή του. Η ιδέα για τη δημιουργία του road rage reducer γεννήθηκε όταν ένας ειδικός επί ηλεκτρονικών συστημάτων στη Σκωτία δημιούργησε μια μηχανή που τοποθετείται στο πίσω παράθυρο του αυτοκινήτου και προβάλλει τις λέξεις «ευχαριστώ», «συγγνώμη», «βοήθεια» κοκ., ανάλογα με την περίσταση.

Ο Geller όμως υποστηρίζει ότι κατά την έρευνα που διενήργησαν, κατέληξαν ότι η προβολή λεκτικών μηνυμάτων στο πίσω μέρος του αυτοκινήτου προκαλεί μια παρεμβολή στο οπτικό πεδίο του άλλου οδηγού, μπορεί να αναγκάσει τον οδηγό να πλησιάσει πολύ κοντά και να ακολουθήσει το όχημα μη διατηρώντας την απόσταση ασφαλείας προκειμένου να διαβάσει τη λέξη που προβάλλεται. Μια πρόσφατη έρευνα στο Virginia Tech υποστηρίζει ότι η εστίαση της προσοχής ενός οδηγού σε κάτι άλλο για 15 δευτερόλεπτα ή και περισσότερο αυξάνει την πιθανότητα ατυχήματος.

Το road rage reducer των Beasley & Geller συμπεριλαμβάνει ένα μικρών διαστάσεων σύστημα φωτεινών σημάτων. H ερευνητική ομάδα μελετά ποιο σύστημα λειτουργεί πιο αποδοτικά: αυτό που κάθε συγκεκριμένο χρώμα που αναβοσβήνει δηλώνει και μια διαφορετική λέξη, π.χ. το κίτρινο σημαίνει «συγγνώμη» ενώ το πράσινο «παρακαλώ» κοκ., ή εκείνο που χρησιμοποιεί ένα μόνο χρώμα το οποίο δηλώνει κάτι διαφορετικό ανάλογα με τις φορές που αναβοσβήνει. Η εκπαίδευση των οδηγών στην αποκωδικοποίηση αυτών των μηνυμάτων σημαίνει ουσιαστικά ότι ο οδηγός θα χρειάζεται μόνο μερικά δευτερόλεπτα και μια ή δύο ματιές για να λάβει το μήνυμα. Σε σχετικό άρθρο ο Beasley (Νοέμβριος 1998) αναφέρει χαρακτηριστικά ότι η χρήση του road rage reducer καθιερώνει έναν νέο «κώδικα ευγενείας» για την οδική κυκλοφορία!

Όπως τονίζουν οι Dr A.P. Nerenberg & R.J. Adams (12) σε άρθρο τους για την πρόληψη της βίας στους δρόμους, κάθε οδηγός θα μπορούσε να δημιουργήσει ένα δικό του μέσο επικοινωνίας με τους οδηγούς των άλλων οχημάτων. Πιο συγκεκριμένα, θα μπορούσε να κατασκευάσει μια πινακίδα, που θα αναγράφει τη λέξη ΣΥΓΓΝΩΜΗ και την οποία θα επιδεικνύει στον άλλον οδηγό όταν έχει κάνει ένα λάθος ή θέλει να λήξει μια αντιδικία που έχει προκληθεί στο δρόμο. Eίναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον να παρατηρήσει κανείς πώς αλλάζουν αμέσως οι διαθέσεις ενός οδηγού όταν δει την ένδειξη ΣΥΓΓΝΩΜΗ από το άλλο όχημα. Συνήθως η αντίδραση είναι ένα χαμόγελο και φυσικά η απομάκρυνση του αυτοκινήτου από την αντιδικία που μέχρι πριν εξελισσόταν με απρόβλεπτες συνέπειες.

Επίλογος

Η εκπαίδευση των οδηγών δεν τελειώνει με την απόκτηση της άδειας οδήγησης. Κάθε οδηγός χρειάζεται διαρκή ευαισθητοποίηση και εκπαίδευση σε θέματα οδικής ασφάλειας προκειμένου να βελτιώνει διαρκώς την οδική του συμπεριφορά. Οι L. James & D. Nahl (4) παρατηρούν ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά αναφέρεται σε τρεις διαφορετικές παραμέτρους: τη συναισθηματική, τη γνωστική και την ψυχοκινητική. Η εκπαίδευση των οδηγών, προκειμένου να αποκτήσουν το δίπλωμα οδήγησης, θα πρέπει να ελέγχει την ικανότητα κάθε οδηγού στις παραπάνω παραμέτρους και να παρεμβαίνει με ειδικά μαθήματα για τη βελτίωσή τους. Για παράδειγμα, κατά την εκπαίδευση ενός οδηγού μπορεί να εκτιμηθεί ότι σε γνωστικό επίπεδο κάνει επανειλημμένα λάθος εκτιμήσεις σχετικά με το βαθμό επικινδυνότητας κάποιων ενεργειών του ή, σε άλλη περίπτωση, ότι σε συναισθηματικό επίπεδο παρουσιάζει υψηλά επίπεδα παρορμητικότητας. Και στις δύο αυτές περιπτώσεις η διαδικασία της εκπαίδευσης θα πρέπει να παρέμβει διορθωτικά και η εκπαιδευτική διαδικασία να εστιασθεί σε αυτούς τους τομείς.
Η ικανότητα οδήγησης αφορά την οδική ασφάλεια, τη σωματική ακεραιότητα του οδηγού, των συνεπιβατών του και των άλλων οδηγών στο δρόμο. Η υγεία και η ζωή αρκετών ανθρώπων εμπλέκονται σε αυτό το θέμα. Αποτελεί, λοιπόν, γεγονός μείζονος σημασίας η συνειδητοποίηση και η διαρκής επιμόρφωση κάθε οδηγού σχετικά με την οδική του συμπεριφορά και τους κινδύνους που διατρέχουμε όλοι, ανεξαιρέτως!

Βιβλιογραφία

(1) http://www.aaafoundation.org/resources/index.cfm;button=agdrtext
(2) http://www.newscientist.com, τεύχος: 9 Δεκεμβρίου 2000, Road Rage by Gerry Byrne.
(3) http://www.drivers.com/cgi-bin/go.cgi;type=ART&id=000000169&static=1
(4) http://www.aggressive.drivers.com/board/message/25/47/html
(5) http://www.nhtsa.dot.gov/people/outreach/traftech/pub/tt175html
(6) http://www.ncsl.org/programs/esnr/aggrdriv.htm
(7) http://www.general.monash.edu.au/MUARC/rptsum/escr81.htm
(8) http://www.aaafoundation.org/resources/index.cfm;button=agdrtext
(9) http://my.webmd.com/content/article/35/1728_56860
(10) http://www.li.commuter.com/articles/0107/cover.php
(11) Inter-vehicular communication system research shedding light on solution to road rage problem. S. Geller, 24 Oct. 1999.
(12) http://www.awesomelibrary.org/road-rage.html
(13) http://www.ntl.bts.gov/data/aggdrive.pdf
(14) http://www.nhtsa.dot.gov/people/outreach/safesobr/16qp/congestion.html