Η θεραπεία με τον πηλό αποτελεί μια από τις εκφραστικές τεχνικές της εικαστικής θεραπείας και αφορά το χειρισμό, τη μάλαξη αλλά και τη μορφοποίηση και σμίλευση του πηλού για θεραπευτικούς στόχους. Υπό την έννοια αυτή, όχι μόνο το προϊόν δημιουργίας αλλά και η συνολική διαδικασία συμμετοχής και σμίλευσης του συγκεκριμένου υλικού αποτελούν σημαντικές διεργασίες και αφορούν ουσιαστικά ενδοψυχικές διεργασίες του συμμετέχοντα.

Η χρήση του πηλού όμως φαίνεται να αφορά κάτι βαθύτερα εσωτερικό, πρωτόγονο αλλά και μυστηριώδες… Υπάρχουν πολλοί λόγοι γι’ αυτό. Ας τους εξετάσουμε…

Όπως αναφέρει η Sherwood, 2004: 5: «Η επεξεργασία του πηλού είναι κάτι σαν τη Σταχτοπούτα των εικαστικών θεραπειών. Περιμένει πάντα να αποκαλυφθεί με τη μαγεία της, την ομορφιά της αλλά και την ικανότητά της να μεταμορφώνει τα τοπία του ανθρώπινου πόνου σε μέρη με διορατικότητα και χαρά. Η σκοτεινή, γήινη και στέρεη μάζα της, συχνά εμφανιζόμενη και με γκρι, καφέ ή κεραμιδί φόρεμα, δεν σε γοητεύει με την πρώτη ματιά. Αγγίζοντας αυτή την κολλώδη κρύα μάζα διαισθάνεσαι ότι επιθυμεί αλλά και ότι είναι αποφασισμένη να ενωθεί με το δέρμα σου. Ο πηλός φωνάζει για να αποκαλυφθεί, να επεξεργαστεί μέσω των αισθήσεων, να πιεστεί, να τραβηχτεί, να μαλαχθεί, να αποκτήσει βαθουλώματα και να προστεθεί κομμάτι με κομμάτι με κομμάτι…

Φέρνει πολλά δώρα στη θεραπευτική διαδικασία τα οποία περιλαμβάνουν:

-την απόκριση στα ανθρώπινα συναισθήματα

-την έκφραση του μη εκφραζόμενου

-την εμφάνιση του μη εμφανούς

-την ορατότητα του μη ορατού

-την κατανόηση του ακατανόητου».

Βασικό στοιχείο της εσωτερικότητας αλλά και της ειδικής αυτής «αύρας» που φέρει ο πηλός αποτελεί βέβαια και το γεγονός ότι αποτελεί ένα υλικό φτιαγμένο και διατηρημένο από την ίδια τη φύση, στον φλοιό της, πριν από τρία εκατομμύρια χρόνια και έχει χρησιμοποιηθεί σε εκτεταμένες εκδηλώσεις της ανθρώπινης έκφρασης και δημιουργικότητας, σε πολλές κοινωνίες, στα πλαίσια λειτουργικών, διακοσμητικών, τελετουργικών και αισθητικών δραστηριοτήτων (Timmons & MacDonald, 2008, 86). Το γεγονός αυτό φέρει μια ιδιαίτερη σφραγίδα: κατά το άγγιγμα, τη μάλαξη αλλά και τη σμίλευση του πηλού, ο συμμετέχων έρχεται σε επαφή με την ίδια τη φύση, τη Γη, την Ιστορία, τα σύμβολα που την ακολουθούν και, ουσιαστικά, με τα βαθύτερα κομμάτια του ψυχισμού του: «Όταν αγγίζουμε τον πηλό ερχόμαστε σε επαφή με το πρωταρχικό υλικό (prima materia) και, επομένως, δουλεύουμε με το υλικό από το οποίο είμαστε φτιαγμένοι εμείς οι ίδιοι. Τόσο στενά είμαστε συνδεδεμένοι με τη Γη. Θα μπορούσε να ειπωθεί ότι ερχόμαστε σε επαφή με τον πρωταρχικό μας Εαυτό – τον πολύ εσωτερικό μας πυρήνα και πραγματικό Εαυτό… Ο πηλός ως χώμα, Γη, αποτελεί την απαρχή της ύπαρξής μας» (Souter-Anderson, 2015: 189). Όπως αναφέρεται χαρακτηριστικά: «Ουσιαστικά μπορεί να προσομοιαστεί με μια εμπειρία γείωσης, κατά την οποία η ενασχόληση με τον πηλό μας συνδέει ουσιαστικά με τη γη, την απαρχή όλων που περιλαμβάνει και την ανθρώπινη ύπαρξη» (Souter-Anderson, 2015: 5).

Και, βέβαια, το γεγονός ότι το υλικό αυτό έρχεται σε επαφή με τα χέρια μας καθιστά την επαφή αυτή πιο άμεση και διεγερτική των αισθήσεων. Όπως αναφέρει η Souter-Anderson, 2015: 3-4: «Όταν δεν χρειάζεται ο λόγος, τα δάκτυλα και τα χέρια, οι καρποί, οι αγκώνες ή ακόμη και τα πόδια έρχονται σε επαφή με το μέσο απλά κρατώντας το, χαϊδεύοντάς το, πιέζοντάς το, ζουλώντας το, χτυπώντας το ή και με κάποιον άλλο τρόπο. Αυτό το άγγιγμα της γης μέσω του πηλού συχνά διακινεί την επικοινωνία μεταξύ δεξιού και αριστερού ημισφαιρίου όπου ξεχασμένες ιδέες και χαμένες εμπειρίες και αναμνήσεις ενεργοποιούνται και έρχονται πιο κοντά στη συνειδητότητα».

Βάσει των προαναφερθέντων, είναι σαφές ότι για τα παιδιά, ιδιαίτερα μάλιστα για τους εφήβους που είναι αρνητικοί στην έκφραση μέσω του λόγου, η θεραπεία με τον πηλό ενδείκνυται ιδιαίτερα. Το γεγονός ότι η θεραπεία με τον πηλό έχει τη δυνατότητα να επαφίεται σε αισθησιοκινητικές δραστηριότητες αλλά και σε δράσεις/ πράξεις γενικότερα, αποτελεί ένα σημαντικό εργαλείο για μια πιο εύκολη πρόσβαση στον ψυχισμό και τη φαντασία του παιδιού και του εφήβου. Για τους ίδιους λόγους, βέβαια, η διαδικασία αυτή καθεαυτή είναι πιο εύκολα αντιληπτή και κατανοητή και από τα ίδια τα παιδιά και τους εφήβους.

Θεραπεία με πηλό: Βασικά χαρακτηριστικά

Οι Sholt & Gavron, 2006: 67-69 περιγράφουν τρία βασικά χαρακτηριστικά της θεραπευτικής διεργασίας με τον πηλό τα οποία είναι ιδιαίτερα σημαντικά:

-Δυνατότητα έκφρασης μέσα από το χειρισμό του πηλού: η εμπειρία της αφής, της κίνησης και της τρισδιάστατης απεικόνισης.

Οι πρώτες εμπειρίες γνωριμίας του βρέφους με τον κόσμο πραγματοποιούνται μέσω της αφής και των αισθήσεων γενικότερα. Το βρέφος αποκτά μια εικόνα για τη μητέρα μέσα από την απτική επαφή αλλά και τα πρώτα στάδια της ζωής του κυριαρχούνται από την επαφή με  στοματικά και δερματικά ερεθίσματα. Η θεραπεία με τον πηλό λοιπόν αφορά πολύ πρώιμα στάδια έκφρασης και επικοινωνίας.

Παράλληλα, το προϊόν δημιουργίας με τον πηλό είναι ένα τρισδιάστατο αντικείμενο το οποίο έχει ύψος, βάρος, πλάτος, βάθος, υφή, μήκος. Μερικές φορές μπορεί να είναι και ανθρωπίνων διαστάσεων. Αυτό σημαίνει καταρχήν ότι το παιδί ή ο έφηβος έχει τη δυνατότητα να το παρατηρήσει από διάφορες οπτικές γωνίες και να αποκτήσει μια διαφορετική «θέαση» αυτού με κάθε προοπτική.

Επιπλέον, με αυτό τον τρόπο μπορεί να διευκολύνεται η έκφρασή του καθώς τώρα υπάρχει ένα πραγματικό αντικείμενο, το γλυπτό, για το οποίο μπορεί να μιλήσει ενώ πριν του ήταν πιο δύσκολο.

Τέλος, το γλυπτό μπορεί να λειτουργήσει και ως ένα συμβολικό παιχνίδι στο οποίο το παιδί προβάλλει τα συναισθήματά του διευκολύνοντας τη θεραπευτική διαδικασία. Για παράδειγμα, ένα έφηβο αγόρι έφτιαχνε από τον πηλό πλάσματα τα οποία είχαν δύο πρόσωπα: το ένα πρόσωπο ήταν επιθετικό και είχε φαλλικά όργανα και το άλλο είχε μια ευγενική αλλά λυπημένη έκφραση. Παρατηρώντας τα δημιουργήματά του μπόρεσε να έρθει να έρθει και ο ίδιος σε επαφή με τα συγκρουσιακά του συναισθήματα.

 -Η επίδραση των διεργασιών δόμησης και αποδόμησης

Ο χειρισμός του υλικού, όπως προαναφέρθηκε, δίνει τη δυνατότητα επαφής με αυτό με διάφορους τρόπους, ξανά και ξανά, και το υλικό μπορεί να δομηθεί και να αποδομηθεί σε πολλές φάσεις μέχρι τη δημιουργία του τελικού προϊόντος. Όλο αυτό το στάδιο παρέχει καταρχήν σημαντικές πληροφορίες για το παιδί ή τον έφηβο που συμμετέχει αλλά παρέχει και τη δυνατότητα προβολών σε όλο το στάδιο της διαδικασίας. Έτσι, «η δουλειά με τον πηλό βοηθά τον θεραπευόμενο να έρθει αντιμέτωπος με τα εποικοδομητικά αλλά και τα καταστροφικά κομμάτια του εαυτού του, μέσα από διαδικασίες ψυχικής αλλαγής και σχηματισμού ταυτότητας, ή μέσα από το να γίνεται ο εαυτός του» (5). Για παράδειγμα, η διαδικασία δημιουργίας μιας σειράς αυτό-πορτραίτων από πηλό από εφήβους μπορεί ουσιαστικά να αποτελεί μια σταδιακή διαδικασία αναζήτησης ταυτότητας. Μπορεί να παρατηρήσει κανείς το πορτραίτο του εαυτού που δημιουργείται σταδιακά από μια κενή έκφραση του προσώπου σε μια πιο εκφραστική, την εξέλιξη αλλά και την αλλαγή από το ένα γλυπτό στο άλλο (Sholt & Gavron, 2006:67-69.

-Η διαδικασία παλινδρόμησης

Ο χειρισμός του πηλού, μέσα από την απτική επαφή, προσφέρει τη δυνατότητα παλινδρόμησης και τη δυνατότητα παρατήρησης της διαδικασίας αυτής για θεραπευτικούς λόγους. Όπως αναφέρουν οι (Sholt & Gavron, 2006: 67-69) συναντάμε την:

*Παροδική παλινδρόμηση

(Επιστροφή σε πρώιμα στάδια ψυχο-σεξουαλικής ανάπτυξης)

Το παιδί ή ο έφηβος χρησιμοποιεί τον πηλό ως παιχνίδι ζωντανεύοντας/ διαδραματίζοντας πρώιμες στοματικές, πρωκτικές ή φαλλικές φαντασιώσεις. Δεν είναι λίγες οι φορές, για παράδειγμα, που ένα παιδί φτιάχνει κάτι με τον πηλό που αναπαριστά την τροφή και τη διαδικασία της θρέψης ή διαχειρίζεται τον πηλό φέρνοντας ασυνείδητα στην επιφάνεια θέματα που αφορούν το άφημα/ κράτημα των κοπράνων κοκ. Επίσης, το σεξουαλικό παιχνίδι με τον πηλό είναι συχνό με τα παιδιά και τους εφήβους ως μια προβολή των φαντασιώσεων και των φόβων τους.

*Παλινδρόμηση που ρισκάρει την αποδόμηση

Στη θεραπεία με τον πηλό το παιδί αλλά κυρίως ο έφηβος συχνά «δοκιμάζει» και, επομένως, ρισκάρει διαφορετικά πρόσωπα του εαυτού του, δομώντας και αποδομώντας, όπως προαναφέρθηκε, την εικόνα του.

*Τοπογραφική & δομική παλινδρόμηση

(Πιο ελεύθερη πρόσβαση σε οπτικό υλικό ή υλικό που αφορά πιο πρωταρχικές μορφές νοητικής λειτουργίας 

Λόγω της ειδικής φύσης του υλικού και της δυνατότητάς του να λειτουργεί μόνο μέσω της αφής και της κίνησης κλπ., μπορεί να παλινδρομήσει τον συμμετέχοντα σε πιο πρώιμα στάδια ανάπτυξης και να τον βοηθήσει να ανασύρει υλικό (εικόνες, αναμνήσεις, συναισθήματα κλπ.) που έχει καταγραφεί με αυτό τον τρόπο.

Θεραπευτικοί παράγοντες

(Παρέχεται επεξήγηση μόνο σε όσους παράγοντες δεν έχουν αναλυθεί από τα προαναφερθέντα (Sholt & Gavron, 2006: 69-70), (Patty Storms), (Timmons & MacDonald, 2008, 91):

– Διευκόλυνση έκφρασης του συναισθήματος.

– Διευκόλυνση μιας πλούσιας και βαθιάς έκφρασης.

– Διευκόλυνση μιας καθαρτικής επίδρασης.  Η δουλειά με τόσο πρωτόγονο και   αυθεντικό υλικό συνοδεύεται από έντονα συναισθήματα αλλά μπορεί να ικανοποιήσει   και πρώιμες απωθημένες ανάγκες ή να παρέχει διέξοδο σε πρωκτικές ανάγκες (Sholt   & Gavron, 2006: 70).

– Ανάσυρση ασυνείδητου υλικού.

– Ενίσχυση αισθησιοκινητικής ανάπτυξης και κινητικών δεξιοτήτων. Ενδείκνυται για         ειδικούς πληθυσμούς παιδιών και εφήβων (Patty Storms,The Importance of Clay and     Pottery In Child Development.).

– Εκπαίδευση στη διαχείριση & επίλυση προβλημάτων (Patty Storms, The Importance     of Clay and Pottery In Child Development).

– Διευκόλυνση εστίασης της προσοχής. (Patty Storms, The Importance of Clay and   Pottery In Child Development).

– Συγκεκριμενοποίηση & συμβολοποίηση: Εσωτερικές/ ψυχικές αναπαραστάσεις     ενσαρκώνονται σε εικόνες, στο γλυπτό (Sholt & Gavron, 2006: 70).

– Διαχείριση θεμάτων διατήρησης ή απώλειας ελέγχου (Timmons & MacDonald,  2008,    91): Στα παιδιά αρέσει πολύ ότι στο χειρισμό του πηλού μπορούν «να τα  κάνουν όλα      χάλια» αλλά και να επανακτήσουν τον έλεγχο με τη δημιουργία του τελικού γλυπτού.

– Ο  πηλός έχει χρησιμοποιηθεί πολλές φορές ως μια μεταφορά του ανθρώπινου   σώματος. Με άλλα λόγια, το άγγιγμα του πηλού προσομοιάζει την αίσθηση του   ανθρώπινου σώματος και, επομένως, ο χειρισμός του είναι σαν να είσαι μέσα σε μια   ουσία. Το γεγονός αυτό μπορεί να χρησιμοποιηθεί στη θεραπεία προκειμένου να   επανακτηθεί μια σωματική ανάμνηση ή εμπειρία (Timmons & MacDonald, 2008, 87).

– Χαλαρωτική επίδραση και ηρεμιστική δράση (Patty Storms,The Importance of Clay   and Pottery In Child Development).

– Ενίσχυση της αυτοεκτίμησης (Patty Storms,The Importance of Clay and Pottery In Child Development).

– Υπερηφάνεια και αίσθημα αυτό-αξίας (Patty Storms,The Importance of Clay and Pottery In Child Development).

Αναπτυξιακά φαινόμενα σχετικά με την ικανότητα των παιδιών & των εφήβων στη γλυπτική/ πλάσιμο του πηλού

Σύμφωνα με τις αναφορές του Descriptors for Children’s Developmental Modelling & Sculptural Skills For Clay (2012) (Souter-Anderson, 2015: 31-37), τα παιδιά ηλικίας έως 2 ετών δεν διαθέτουν ακόμη το επίπεδο δύναμης και δεξιότητας στα χέρια, καθώς και τη δυνατότητα συγκέντρωσης της προσοχής σε βαθμό που να μπορούν να χειριστούν με ευκολία τον πηλό και να προκύψει ένα τελικό χειροπιαστό αποτέλεσμα. Παρατηρείται κυρίως η απόκριση/αντίδραση του παιδιού στο υλικό παρά ο τρόπος με τον οποίο τον χειρίζεται.

Στα παιδιά ηλικίας έως 4 ετών παρατηρείται ένα μεγαλύτερο χρονικό διάστημα στο οποίο μπορούν να παραμείνουν συγκεντρωμένα (attention span), επομένως και μια πιο εστιασμένη προσπάθεια και απόπειρα χειρισμού του υλικού. Παρόλα αυτά, δεν είναι αρκετή, όπως και η δεξιότητα που απαιτείται, και η αίσθηση ματαίωσης είναι συχνή. Παρουσιάζονται ορισμένα αναγνωρίσιμα σχέδια και σχήματα αλλά είναι ακατέργαστα και άγρια στην εμφάνιση. Η ικανότητα για παιχνίδι στο οποίο αναπαριστούν κάποιον ή κάτι άλλο (pretend play) εμφανίζεται για πρώτη φορά αλλά ουσιαστικά περιορίζεται σε ένα σβώλο πηλό που μπορεί να αναπαριστά ένα κέικ ή μια μπάρα σοκολάτας κ.ά.

Τα παιδιά ηλικίας έως 6 ετών δουλεύουν πια πιο στοχευμένα με το υλικό καθώς πια οι κινητικές τους δεξιότητες είναι πιο ανεπτυγμένες. Ξεκινά πλέον η ικανότητα δημιουργίας βασικών ανθρώπινων μορφών και μοντέλων καθώς και η ικανότητα χρήσης διαφόρων εργαλείων χειρισμού του πηλού.

Στα παιδιά ηλικίας έως 8 ετών παρατηρείται πλέον μια σημαντική ικανότητα και δύναμη στα χέρια που αυξάνει σημαντικά και την ικανότητά τους να απορροφώνται/ αφοσιώνονται στη διαδικασία. Παρατηρείται μια διαφοροποίηση στο μέγεθος και τις αναλογίες των ανθρώπινων μορφών που αναπαριστά κυρίως τη σημασία και το ρόλο τους στις ανθρώπινες σχέσεις. Τους αρέσει συχνά να μιλάνε γι’ αυτό που έφτιαξαν και οι αφηγήσεις τους χαρακτηρίζονται από έντονη φαντασία.

Στα παιδιά ηλικίας έως 10 ετών παρατηρείται πλέον ρεαλισμός στα γλυπτά τους και η προσθήκη περισσότερων λεπτομερειών όσον αφορά την αναπαράσταση θεμάτων φύλου. Ήρωες από κινούμενα σχέδια ή καρτούν επίσης αναπαρίστανται και εμφανίζονται και άλλες λεπτομέρειες, όπως είναι το πρόσωπο, τα μαλλιά και η ένδυση. Σε αυτή την ηλικία μπορούν να χρησιμοποιήσουν στο παιχνίδι τους την έννοια της μεταφοράς και του συμβολισμού.

Στα παιδιά ηλικίας έως 12 ετών η ικανότητα για συμβολική αναπαράσταση και μεταφορά είναι ακόμη πιο ισχυρή λόγω και της μεγαλύτερης πλέον νοητικής ικανότητας και επικοινωνίας. Παρατηρείται η αναπαράσταση ακόμη περισσότερων λεπτομερειών καθώς, πολλές φορές, και αφηρημένων εικόνων και ιδεών.

Η χρήση του πηλού ενδείκνυται σε παιδιά που εμφανίζουν κινητικές δυσκολίες/ αναπηρίες καθώς και σε παιδιά με μαθησιακές δυσκολίες καθώς βοηθά στην καλύτερη εστίαση της προσοχής. Βιβλιογραφικά αναφέρεται ότι η εικαστική θεραπεία με πηλό είναι ιδιαίτερα επωφελής σε περιπτώσεις παιδιών που εμφανίζουν επιθετικότητα/ θυμό, σε περιπτώσεις πένθους καθώς επίσης και σε παιδιά που μιλούν άλλη γλώσσα ή τίθενται θέματα διαπολιτισμικών διαφορών.

Ο ΠΗΛΟΣ ΕΝ ΔΡΑΣΕΙ!

Εξοπλισμός

Είδη πηλού

Τον φυσικό πηλό τον συναντάμε σε διάφορους τύπους και χρώματα που εξαρτώνται κυρίως από το περιεχόμενό του σε μεταλλικά στοιχεία. Στην εικαστική θεραπεία χρησιμοποιείται πιο συχνά ο «κεραμικός πηλός» (earthenware clay), όπως είναι ο κόκκινος πηλός (terracotta) ή ο γκρι πηλός (buff clay), (Souter-Anderson, 2015: 9-10). Υπάρχουν βέβαια και είδη πηλού που κατασκευάζονται από τον άνθρωπο όπως είναι, για παράδειγμα, ο στερεοποιήσιμος πηλός (self hardening clay), ο πολυμερικός πηλός (polymer clay) και ο βρώσιμος πηλός (edible clay). Τονίζεται η σημασία χρήσης του φυσικού πηλού στην εικαστική έκφραση και διαδικασία καθώς η φυσική του ενέργεια είναι μοναδική όσον αφορά τη δυνατότητα αισθησιο-κινητικής και συναισθηματικής διέγερσης και εμπλοκής των συμμετεχόντων, την κινητοποίηση της φαντασίας και της δημιουργικότητας καθώς και τη δημιουργία ενός μοναδικού ρυθμού που προσθέτει τόσο πολύ στην όλη εμπειρία. Παρόλα αυτά, η χρήση του φυσικού πηλού με παιδιά συχνά δεν ενδείκνυται για πρακτικούς λόγους. Τίθενται σημαντικά θέματα ασφάλειας (χρήση της φωτιάς, γεύονται το υλικό κλπ.). Η χρήση του βρώσιμου πηλού είναι ιδανική για παιδιά μικρής ηλικίας που βρίσκονται στο αισθησιο-κινητικό στάδιο ανάπτυξης και θα θελήσουν να δοκιμάσουν τη γεύση του πηλού ή και για παιδιά με νοητική στέρηση ή άλλες δυσκολίες που δεν διαθέτουν τις νοητικές ικανότητες για να καταλάβουν ότι δεν πρέπει να το βάλουν στο στόμα (Ηenley, 2002, 53).

Ο στερεοποιήσιμος πηλός (self hardening clay) επιλέγεται στην πλειοψηφία των περιπτώσεων σε κλινικά πλαίσια αλλά και σε νηπιαγωγεία, παιδικούς σταθμούς ή σε τμήματα νοσοκομείων που ασχολούνται με την εικαστική θεραπεία. Ο εξοπλισμός που απαιτείται για τη χρήση του απαιτεί πολύ λιγότερο χώρο και οργάνωση και, παράλληλα, απομακρύνει το θέμα της χρήσης της φωτιάς που συγκεκριμένα για τα παιδιά θέτει θέματα ασφάλειας χρήσης. Παράλληλα, όπως αναφέρει ο Ηenley, 2002, 50: «… οι πελάτες δεν χρειάζεται πλέον να ρισκάρουν να παραδίδουν τη δουλειά τους στις άγνωστες δυνάμεις της φωτιάς στον κλίβανο. Οι πελάτες που έχουν θέματα με τη διατήρηση του αντικειμένου δεν χρειάζεται πλέον να ανησυχούν για την εξαφάνιση του έργου τους κατά τη διαδικασία της φωτιάς, η οποία μπορεί να ερμηνευτεί ως απώλεια αυτού του αντικειμένου. Σε πολλές περιπτώσεις πρόκειται για μια επακριβή διαπίστωση, αφού κομμάτια αυτού πράγματι χάνονται ή καταστρέφονται κατά τη διαδικασία του ψησίματος και της φωτιάς. Ο στερεοποιήσιμος πηλός κρατά το έργο στο οπτικό πεδίο του πελάτη έτσι ώστε να τον καθησυχάζει για την αίσθηση συνέχειάς του στο χρόνο και την ευημερία του. Αυτή η σταθερότητα συχνά παρέχει κάτι επιπλέον θεραπευτικά, συμβάλλοντας στη μείωση του άγχους που ακολουθεί έναν τέτοιο αποχωρισμό και μια τέτοια απώλεια αντικειμένου, ιδιαίτερα εάν ο πελάτης είναι ιδιαίτερα συνδεδεμένος με το έργο του (Ηenley, 2002, 50).

Το μειονέκτημα χρήσης του στερεοποιήσιμου πηλού (self hardening clay) είναι το πολύ υψηλότερο κόστος του, το οποίο, έτσι, θέτει παράλληλα και ένα αίσθημα «κρατήματος» κατά τη διάρκεια της συνεδρίας καθώς το παιδί χειρίζεται πλέον ένα «πολύτιμο υλικό» και «πρέπει να προσέχει». Το στοιχείο αυτό δεν βοηθά ιδιαίτερα στη θεραπεία των παιδιών ή των εφήβων στα οποία ο στόχος είναι η διευκόλυνση της έκφρασης και του αυθορμητισμού. Τέλος, οι κεραμοποιοί υποστηρίζουν ότι ο στερεοποιήσιμος πηλός, με άλλα λόγια ο μη φυσικός πηλός, αποτελεί απλά ένα ανθρώπινο τεχνικό κατασκεύασμα που δεν μπορεί να ενεργοποιήσει τον συμμετέχοντα στον πραγματικό ρυθμό και την ενέργεια που περικλείεται στον φυσικό πηλό (Ηenley, 2002, 50)!

Τεχνικές

Αναφέρονται ορισμένες βασικές τεχνικές χρήσης του πηλού (Ηenley, 2002, 59-72):

• Η μέθοδος του ζουλήματος/τσιμπήματος (Pinch method – Thumb pots & Pinch pots).

• Το πλάσιμο (Marvering)

• Το πλάσιμο πλάκας πηλού (Slab-building)

• Καλούπια που προκύπτουν από πίεση.

• Η εξώθηση (Extruding)

• Μοντελοποίηση & μοντελοποίηση ανθρώπινης φιγούρας (Souter-Anderson, 2015: 22-24).).
• Γλυπτική (Souter-Anderson, 2015: 22-24).

Η θεραπευτική διαδικασία

Η θεραπευτική διαδικασία με πηλό με ένα παιδί ή έναν έφηβο ξεκινά πάντα από μια διαγνωστική εκτίμηση που αφορά πάντα την ηλικία του παιδιού και τις δυνατότητές του, καθώς και τυχόν περιορισμούς που τίθενται από μια συγκεκριμένη πάθηση ή ψυχολογική αξιολόγηση. Η πολύ μικρή ηλικία του παιδιού (2-3 ετών) υποδεικνύει περισσότερο μια μη κατευθυντική προσέγγιση με τον πηλό στην οποία δίνεται μεγαλύτερη έμφαση στην αισθησιο-κινητική έκφραση και τα οφέλη εξ αυτής. Αντίθετα, οι έφηβοι, οι οποίοι ακόμη διαμορφώνουν την αυτοεκτίμηση και την αυτοπεποίθησή τους, επιθυμούν περισσότερο να αποκτήσουν δεξιότητες στη διαχείριση του πηλού. Έτσι, συχνά επιθυμούν πιο χειροπιαστά αποτελέσματα, γι’ αυτό και μπορεί να χρειάζονται περισσότερες οδηγίες και μια κατεύθυνση, ιδιαίτερα μάλιστα σε τεχνικά θέματα.

Η θεραπευτική διαδικασία ξεκινά πάντα με το σημαντικό στάδιο της επαφής με το υλικό, τον πηλό, και μπορεί να φέρει σημαντικές πληροφορίες για το παιδί αλλά και οφέλη στη θεραπευτική διαδικασία: Πώς αντιδρά το παιδί στην επαφή με το υλικό; Δυσκολεύεται ή προχωρά με ευκολία; Είναι σημαντικό να παρατηρήσουμε τον τρόπο με τον οποίο αγγίζει τον πηλό (με όλο το χέρι, τα δάκτυλα κλπ.), πώς τον χειρίζεται, πώς αλλάζει η κίνηση και η στάση του σώματός του. Παρατηρούμε αλλαγές στην αναπνοή, λέξεις ή ήχους που εκφράζονται και, κυρίως, τον τρόπο με τον οποίο το παιδί σχετίζεται με τον θεραπευτή κατά τη διάρκεια αυτής της γνωριμίας: μιλάει ενώ παίζει με τον πηλό, ζητάει βοήθεια σε αυτό, θέλει να το κάνουν μαζί με τον θεραπευτή κλπ. (Souter-Anderson, 2015: 26-27). Πρόκειται για ένα πολύ βασικό στάδιο της θεραπευτικής διαδικασίας γιατί εδώ, παράλληλα με την πρώτη επαφή με το υλικό, χτίζεται και η σχέση με το θεραπευτή.

Ο θεραπευτής παρατηρεί τη διαχείριση του υλικού παράλληλα με τα σχήματα και τα θέματα που προκύπτουν. Μπορεί παράλληλα να ρωτάει το παιδί, ιδιαίτερα αν παρατηρεί ότι τον καλεί συνεχώς σε μια παράλληλη δημιουργία και παιχνίδι. Ερωτήσεις τίθενται επιμέρους αλλά τελικά είναι σημαντικό το παιδί να πει τη δική του ιστορία γι’ αυτό που φτιάχνει κι αυτό μπορεί να γίνεται και παράλληλα με τη δημιουργία του ή όταν πια έχει ολοκληρωθεί το τελικό γλυπτό. Όταν το παιδί ή ο έφηβος αφηγούνται την ιστορία τους καθώς φτιάχνουν το γλυπτό τους, αυτό ονομάζεται «αφήγηση μαζί με τον πηλό» (storying with the clay) (Souter-Anderson, 2015: 27). Επίσης, μπορεί το παιδί μαζί με τον θεραπευτή να συν-δημιουργούν και να συν-αφηγούνται την ιστορία, μια διαδικασία που είναι πολύ έντονη και ουσιαστικά παρέχει μια ασφάλεια και είναι σίγουρα πιο επιβραβευτική και για τον ίδιο τον θεραπευτή. Στο σημείο αυτό είναι σημαντικό να λαμβάνονται υπόψη θέματα που αφορούν τη γλωσσική επάρκεια και έκφραση, διαπολιτισμικά θέματα που αφορούν τη γλώσσα ή τη συμπεριφορά του παιδιού στη συνεδρία και, κυρίως, δυσκολίες που προκύπτουν λόγω μιας διαγνωσμένης διαταραχής ή άλλης δυσκολίας.

Κατά τη διαδικασία ο θεραπευτής και το παιδί μπορεί να αναρωτιούνται τι έχει δημιουργηθεί μέχρι στιγμής, με τι μοιάζει, και το παιδί καλείται να παρατηρήσει τη δημιουργία του από διάφορες οπτικές γωνίες. Παράλληλα εκφράζονται σκέψεις, συναισθήματα αλλά και άλλες εικόνες… Ο θεραπευτής παρατηρεί τη γλώσσα του σώματος και τι θεωρεί το παιδί σημαντικό κατά τη διάρκεια της δημιουργίας ή της αφήγησης και μπορεί να πιαστεί από τα λεγόμενά του και να του ζητήσει να συγκρατήσει κάποιες λέξεις ή να δώσει έναν τίτλο στο δημιούργημά του. Είναι καλό ο τίτλος να δίνεται προς το τέλος της διαδικασίας αλλά και διάφοροι «υπότιτλοι» μπορεί να έχουν ήδη ειπωθεί. Τέλος, μια σημαντική διαδικασία, όταν πλέον έχει ολοκληρωθεί το τελικό γλυπτό, είναι να ζητήσει ο θεραπευτής από το παιδί να μιλήσει σε αυτό σε πρώτο πρόσωπο. Πρόκειται όμως για μια ιδιαίτερη τεχνική και χρειάζεται προσοχή στην επιλογή της χρονικής στιγμής της παρέμβασης.

Επίλογος

Η εικαστική θεραπεία με τον πηλό αποτελεί μια σημαντική τεχνική στην εικαστική  θεραπεία παιδιών και εφήβων. Παρόλα αυτά η εξέλιξη της εικαστικής έκφρασης των παιδιών έχει μελετηθεί ιδιαίτερα για τις ζωγραφιές τους που έχουν αποτελέσει και το επίκεντρο των περισσότερων ερευνών (Souter-Anderson, 2015). Πολύ λιγότερη προσοχή έχει δοθεί σε εξελικτικά φαινόμενα που αφορούν τη δουλειά με τον πηλό και την αναπαράσταση μέσω αυτού του υλικού (Souter-Anderson, 2015). Αυτή η παράλειψη ωστόσο μπορεί να οφείλεται σε σημαντικές τεχνικές δυσκολίες που αφορούν τη διεξαγωγή έρευνας με ένα «πλαστικό» υλικό το οποίο επίσης γίνεται πολύ εύθραυστο όταν στεγνώνει. Η έρευνα με τον πηλό απαιτεί πολύ χρόνο και προσπάθεια από την πλευρά του ερευνητή αλλά, παρόλα αυτά, σημαντικές παρατηρήσεις και πληροφορίες περί αυτού έχουν ήδη διατυπωθεί και περιγραφεί.

Βιβλιογραφία

– Patricia Sherwood (2004). The Healing Art of Clay Therapy. Melbourne, Victoria: ACER Press.

– Alexandra Timmons & Elaine MacDonald (March 2008). ‘Alchemy and Magic’: the Experience of Using Clay for People with Chronic Illness and Disability. British Journal of Occupational Therapy, 71(3): 86-94.

– Lynne Souter-Anderson (2015). Making Meaning. Clay Therapy with Children and Adolescents. Buchingham: Hinton House.

– Michal Sholt & Tami Gavron (2006). Therapeutic Qualities of Clay-work in Art Therapy and Psychotherapy: A Review. Art Therapy: 23(2) pp. 66-72.

– Patty Storms, The Importance of Clay and Pottery In Child Development. Διαθέσιμο στο διαδικτυακό τόπο: http://www.lakesidepottery.com/Pages/The-Importance-of-Clay-in-Children’s-Development.html (last access: 27/4/2017).

– David Ηenley (2002). Clayworks in Art Therapy. Plying the Sacred Circle. London & Philadelphia: Jessica Kingsley Publishers.