«Η Κατερίνα φορούσε πάντοτε ρούχα με μακριά μανίκια ακόμα και όταν άρχιζε πια να αλλάζει ο καιρός και να μπαίνει το καλοκαίρι. Οι συμμαθητές της το είχαν παρατηρήσει αυτό και είχαν αρχίσει να την πειράζουν… Η συμπεριφορά της είχε αλλάξει γενικότερα, είχε γίνει πιο απόμακρη και μυστικοπαθής. Φαινόταν να την απασχολεί κάτι αλλά δεν μιλούσε σε κανέναν για αυτό.
Η μητέρα της πρόσεξε για πρώτη φορά τα σημάδια στα χέρια της όταν μια μέρα πότιζε μόνη της στον κήπο και είχε ξεχαστεί με σηκωμένα τα μανίκια της. Υπήρχαν σημάδια σαν χαρακιές… Η Κατερίνα δικαιολογήθηκε λέγοντας ότι έπεσε στο δρόμο με το ποδήλατο και γδάρθηκαν τα χέρια της. Δεν μπορούσε άλλωστε να βρει τρόπο να πει κάτι διαφορετικό για αυτό που της συνέβαινε και το οποίο δεν μπορούσε και η ίδια να κατανοήσει. Για το ότι η ίδια είχε προκαλέσει αυτά τα σημάδια στα χέρια της με ένα ξυράφι… Και όχι μόνο μια φορά… Και δεν μπορούσε να σταματήσει…

Η χειρότερη στιγμή όμως ήταν όταν ένιωθε την ανάγκη να το κάνει και ήξερε ότι δεν μπορούσε να μην το κάνει… Μετά ένιωθε ανακούφιση, προσωρινά όμως… Γιατί αισθανόταν τόσο άσχημα γι’ αυτό… Και για αυτό που έκανε αλλά και γιατί έπρεπε διαρκώς να κρύβεται από τους άλλους… Να κρύβει τα σημάδια στα χέρια της… Όλο υποσχόταν στον εαυτό της ότι δεν θα ξαναγίνει αυτό αλλά ποτέ δεν το τηρούσε. Ένιωθε πολλές ενοχές…».

Η ιστορία αυτή μας παρουσιάζει μια περίπτωση αυτοτραυματισμού, τη σκόπιμη δηλαδή και άμεση προσπάθεια ενός ατόμου να προκαλέσει τραυματισμό σε μέρος του σώματός του, τις περισσότερες φορές χωρίς την πρόθεση ή την επιθυμία της αυτοκτονίας.Πρόκειται πράγματι για μια συμπεριφορά που προκαλεί ιδιαίτερη εντύπωση, κυρίως αν λάβει κανείς υπόψη του ότι ως σύμπτωμα εμφανίζεται κατά την εφηβεία και σε νεαρές ηλικίες, συνήθως στις ηλικίες των 12-24 ετών. Η εκδήλωση της συμπεριφοράς αυτής κατά την παιδική ηλικία είναι σπάνια. Εμφανίζεται όμως και σε άτομα της τρίτης ηλικίας, στα οποία η περίπτωση σοβαρού τραυματισμού και αυτοκτονίας είναι εμφανώς υψηλότερη.

Ο πιο συνηθισμένος τρόπος αυτοτραυματισμού είναι το κόψιμο του δέρματος με ένα αιχμηρό αντικείμενο, συνήθως μαχαίρι ή ξυράφι, αλλά ο αυτοτραυματισμός μπορεί να περιλαμβάνει και άλλες εκδηλώσεις όπως, το κάψιμο, το ξύσιμο/ γδάρσιμο του δέρματος, το χτύπημα μερών του σώματος, την παρεμπόδιση επούλωσης τραυμάτων και πληγών, το τράβηγμα των μαλλιών (τριχοτιλλομανία),την κατάποση τοξικών ουσιών ή αντικειμένων, το σπάσιμο κοκάλων, τη συνειδητή κακοποίηση και κακή χρήση συνταγής φαρμάκων. Οι συμπεριφορές που συνδέονται με την κατάχρηση ουσιών και τις διαταραχές διατροφής δεν κατατάσσονται στις περιπτώσεις αυτοτραυματισμού γιατί σε αυτές ο τραυματισμός και η «καταστροφή» του κυτταρικού ιστού του σώματος θεωρούνται ως ένα συνακόλουθο παράπλευρο αποτέλεσμα (χωρίς πρόθεση).

Στις περιπτώσεις αυτοτραυματισμού τα μέρη του σώματος που «τραυματίζονται» συνήθως αποκρύβονται εύκολα από την προσοχή και την αντίληψη των άλλων. Οι τρόποι πάντως αυτοτραυματισμού εξαρτώνται πραγματικά από την επινοητικότητα αλλά και την αποφασιστικότητα κάθε ατόμου να βλάψει τον εαυτό του.

Ο αυτοτραυματισμός ορίζεται κυρίως από την πράξη του εσκεμμένου τραυματισμού του ανθρώπινου σώματος αλλά και από την πρόθεση και, κυρίως, τη συναισθηματική ένταση και τον πόνο που το άτομο προσπαθεί να διαχειριστεί μέσα από αυτή την πράξη. Παρόλα αυτά, τα όρια δεν είναι πάντοτε σαφή και ευδιάκριτα και συμπεριφορές που φαίνεται αρχικά να μην εμπίπτουν στον ορισμό του αυτοτραυματισμού μπορεί τελικά να αποτελούν πράξεις αυτοτραυματισμού αν πραγματοποιούνται με τον «ξεκάθαρο» σκοπό και την πρόθεση να δημιουργήσουν καταστροφή του κυτταρικού ιστού του σώματος. Είναι όμως σημαντικό να τονίσουμε ότι ο σκοπός του αυτοτραυματισμού δεν είναι η αυτοκτονία, παρόλο που η σχέση μεταξύ αυτοτραυματισμού και αυτοκτονίας είναι περίπλοκη και σε ορισμένες περιπτώσεις οι επιδράσεις του αυτοτραυματισμού μπορεί να είναι απειλητικές για τη ζωή και την επιβίωση του ατόμου. Επίσης, το ποσοστό αυτοκτονίας σε άτομα που αυτοτραυματίζονται είναι σημαντικό. Για παράδειγμα, ο αυτοτραυματισμός εντοπίζεται στο 40–60% των περιπτώσεων αυτοκτονίας. Παρόλα αυτά αποτελεί μια γενίκευση το συμπέρασμα ότι τα άτομα που επιχειρούν αυτοτραυματισμό έχουν την επιθυμία και την πρόθεση της αυτοκτονίας στην πλειοψηφία των περιπτώσεων. Παράλληλα, μια τέτοια γενίκευση παραμερίζει την ιδιαιτερότητα του κινήτρου και του μηχανισμού με τον οποίο λειτουργεί στην πράξη ο αυτοτραυματισμός. Όπως αναφέρεται στη συνέχεια, κατά την πράξη του αυτοτραυματισμού το άτομο επιζητά περισσότερο να διαχειριστεί τα έντονα συναισθήματά του και να νιώσει ανακούφιση από τον ψυχικό πόνο και όχι να βάλει τέλος στη ζωή του.

Τέλος, να σημειωθεί ότι δεν καταχωρούνται σαφή διαγνωστικά κριτήρια για τον αυτοτραυματισμό στα επίσημα διαγνωστικά εγχειρίδια DSM-IV-TR και ICD-10. Ο αυτοτραυματισμός θεωρείται συνήθως ως ένα σύμπτωμα μιας άλλης ενυπάρχουσας  ψυχικής διαταραχής. Έχει προταθεί επίσημα να καταταγεί ως μια ξεχωριστή κλινική κατηγορία, με τον όρο «μη αυτοκτονικός αυτοτραυματισμός», στη νέα 5η έκδοση του επίσημου διαγνωστικού εγχειριδίου της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρείας, Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-5).

Αίτια
Αυτό όμως που προκαλεί το μεγαλύτερο ενδιαφέρον σχετικά με τον αυτοτραυματισμό είναι οι λόγοι και ο τρόπος με τους οποίους μπορεί κανείς να φτάσει στην εκδήλωση αυτής της συμπεριφοράς. Γιατί μπορεί κανείς να επιδιώξει τον πόνο, τον τραυματισμό και την αλλοίωση της εικόνας και της εμφάνισης του σώματός του κοκ.; Στη συνέχεια θα αναφέρουμε όλα τα πιθανά αίτια ξεκινώντας όμως από τους βασικούς μηχανισμούς οι οποίοι είναι οι εξής:

Ο αυτοτραυματισμός αποτελεί ουσιαστικά έναν τρόπο με τον οποίο το άτομο μαθαίνει να αντιμετωπίζει και να διαχειρίζεται τα πολύ έντονα συναισθήματά του. Το ίδιο το άτομο φαίνεται να μην έχει μάθει, εξελικτικά ή μαθησιακά, να αντιμετωπίζει την ένταση και τη συναισθηματική φόρτιση και μαθαίνει αυτό τον τρόπο διαχείρισης και εκτόνωσης/ εκφόρτισης των έντονων συναισθημάτων και του ψυχικού πόνου. Για το λόγο αυτό νιώθει επίσης ότι δεν μπορεί να σταματήσει να το κάνει αυτό, γιατί δεν γνωρίζει άλλο τρόπο για να μπορέσει να ηρεμήσει και να διαχειριστεί αυτό που νιώθει. Έτσι, το άτομο που αυτοτραυματίζεται βρίσκεται στην αντιφατική θέση να βλάπτει τον εαυτό του ενώ παράλληλα βιώνει ανακούφιση και ικανοποίηση από αυτή την πράξη. Πολλές φορές μάλιστα μπορεί να διστάζει να ξεκινήσει την πράξη του αυτοτραυματισμού αλλά η επίγνωση της ανακούφισης που θα επακολουθήσει είναι ενθαρρυντική και τον παροτρύνει άμεσα. Να σημειωθεί εδώ ότι για ορισμένα άτομα αυτή η ανακούφιση είναι κυρίως ψυχολογική ενώ σε άλλες περιπτώσεις το αίσθημα της ανακούφισης προέρχεται και από την έκλυση των β-ενδορφινών στον ανθρώπινο εγκέφαλο. Οι ενδορφίνες αποτελούν ενδογενή οπιοειδή που εκλύονται στον ανθρώπινο οργανισμό μετά από τραυματισμό. Έχουν την δυνατότητα να λειτουργούν ως φυσικά αναλγητικά και να επιφέρουν μια ευχάριστη αίσθηση και ανακούφιση και να συμβάλλουν στη μείωση της έντασης και της συναισθηματικής φόρτισης του οργανισμού. Σημαντικός αριθμός ατόμων περιγράφει ότι, κατά τη διάρκεια της πράξης του αυτοτραυματισμού, βιώνει πολύ λίγο έως ελάχιστο πόνο και ότι μπορεί πράγματι να επιδιώκει την πράξη του αυτοτραυματισμού προκειμένου να νιώσει ευχαρίστηση.

Εναλλακτικά, ο αυτοτραυματισμός μπορεί να αποτελεί έναν τρόπο με τον οποίο ένα  άτομο μπορεί να νιώσει κάτι, ακόμη και αν η αίσθηση αυτή είναι τελικά δυσάρεστη και επώδυνη. Τα άτομα που αυτοτραυματίζονται περιγράφουν ότι νιώθουν ένα «κενό», ότι δεν νιώθουν τίποτα (ανηδονία) και ότι ο σωματικός πόνος μπορεί να αποτελεί μια ανακούφιση από αυτή τη δυσάρεστη θέση και αίσθηση που βιώνουν, του «τίποτα». Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι, εάν ένα άτομο νιώθει σε τέτοιο βαθμό αποκομμένο από τον ίδιο του τον εαυτό, αποκομμένο από την ίδια τη ζωή και την αίσθηση ότι είναι «ζωντανός», εάν νιώθει νωθρός και «άδειος», μπορεί πράγματι η πράξη του αυτοτραυματισμού να αποτελεί ένα σημαντικό «ερέθισμα» για να «ζωντανέψει», έστω και για λίγο, για να λειτουργήσει με ζωτικότητα και να νιώσει και πάλι «αληθινός». Ο αυτοτραυματισμός μπορεί  πράγματι να δημιουργεί ένα είδος αισθητηριακού σοκ, μια ένεσης ζωής, ένα είδος «ξυπνήματος» του οργανισμού.

Σημαντικό παράγοντα βέβαια στην πράξη του αυτοτραυματισμού αποτελεί πάντα η ασυνείδητη ανάγκη του ατόμου για έκκληση βοήθειας και φροντίδας προς το άτομό του. Τονίζεται πάντα ότι το άτομο που αυτοτραυματίζεται κάνει ουσιαστικά μια έκκληση βοήθειας και ασυνείδητα επιδιώκει να τραβήξει την προσοχή επάνω του προκειμένου να νιώσει αποδοχή, ασφάλεια, φροντίδα και αγάπη. Είναι γεγονός ότι όλα τα ψυχικά συμπτώματα αποτελούν πάντα μια «πρόσκληση» για προσοχή από τους άλλους, αλλά στην περίπτωση του αυτοτραυματισμού πρέπει να σημειωθεί ότι από ένα σημείο και μετά το άτομο νιώθει πολλές ενοχές για αυτό που κάνει και κυριολεκτικά κρύβεται αλλά και κρύβει τα «τραυματισμένα» σημεία του σώματός του προκειμένου να μην τα αντιληφθούν οι άλλοι. Ο ίδιος νιώθει πραγματικά πολύ άσχημα για αυτό που κάνει και, υπό μια έννοια, τελείως αποκρουστικός και «τρελός»…

Βάσει των προαναφερθέντων, η συμπεριφορά του αυτοτραυματισμού μπορεί να λειτουργήσει εξαρτητικά και το ίδιο το άτομο να νιώθει ότι δεν μπορεί να σταματήσει. Συνήθως εμφανίζεται για πρώτη φορά σε μια στιγμή που το άτομο νιώθει εξαιρετικά έντονα και δυσάρεστα συναισθήματα τα οποία δεν μπορεί να αντέξει και δεν μπορεί να διαχειριστεί. Η ανακάλυψη του πόνου που προκαλεί ο αυτοτραυματισμός δημιουργεί, για τους λόγους που προαναφέρθηκαν, ένα ξέσπασμα της έντασης αλλά και ανακούφιση πολύ άμεσα. Τα χρονικά διαστήματα που μεσολαβούν μεταξύ της εκδήλωσης αυτής της συμπεριφοράς, όπως, για παράδειγμα, τα συγκεκριμένα μεσοδιαστήματα μεταξύ περιστατικών αυτοτραυματισμού μπορεί να δημιουργούν ένα είδος αναμονής και προσμονής ικανοποίησης αυτής της ανάγκης. Παράλληλα, με τον αυτοτραυματισμό το άτομο έχει ανακαλύψει για πρώτη φορά έναν τρόπο με τον οποίο μπορεί να εκφράσει πολύ έντονα συναισθήματα, να νιώσει παράλληλα ανακούφιση από τον πόνο και, κυρίως, ότι αποκτά τον έλεγχο της κατάστασης. Είναι πράγματι τρία βασικά στοιχεία που σίγουρα βοηθούν και προσφέρουν πολλά παράπλευρα κέρδη προκειμένου να εγκαθιδρυθεί ένα ψυχικό σύμπτωμα και μια εξάρτηση.

Η έκφραση έντονου θυμού αποτελεί σίγουρα μια σοβαρή δυναμική του αυτοτραυματισμού και γενικότερα τα άτομα που εκδηλώνουν αυτή τη συμπεριφορά έχουν διάφορα άλλα ψυχολογικά προβλήματα που συμβάλλουν στη συναισθηματική ένταση και τις δυσκολίες που βιώνουν.Ο αυτοτραυματισμός συνδέεται συχνά με τη διαταραχή της κατάθλιψης, της διπολικής διαταραχής, των διαταραχών διατροφής και της ιδεοψυχαναγκαστικής διαταραχής. Μπορεί επίσης να αποτελεί ένδειξη ψυχικής διαταραχής που συνδέεται με τον έλεγχο των παρορμήσεων ή την ανάγκη του ατόμου για εκδήλωση παρακινδυνευμένης συμπεριφοράς. Σε πολλές περιπτώσεις υπάρχει πρόβλημαμε χρήση ουσιών, κυρίως κατάχρηση αλκοόλ. Τέλος, σε σημαντικό ποσοστό περιπτώσεων, το άτομο έχει βιώσει μια τραυματική εμπειρία, στο παρελθόν ή στο παρόν, όπως για παράδειγμα κακοποίηση, βία ή και μια φυσική καταστροφή. Ο αυτοτραυματισμός μπορεί να αποτελεί, σε ένα ψυχικό επίπεδο, έναν τρόπο για να «ξυπνήσει» κανείς και να συνέλθει από μια τραυματική εμπειρία. Ή, έναν τρόπο με τον οποίο μπορεί κανείς να προκαλέσει και πάλι στον εαυτό του τον πόνο τον οποίο πέρασε, να εκφράσει το θυμό του για αυτό και να αποπειραθεί, για πρώτη φορά, να τον ελέγξει..

Τέλος, σε ορισμένες περιπτώσεις αυτοτραυματισμού αναφέρεται ότι το άτομο βιώνει μια κατάσταση αποπροσωποποίησης ή μια κατάσταση ψυχικής αποσύνδεσης/ αποστασιοποίησης (dissociative state). Κατά τη στιγμή του έντονου ψυχικού πόνου ο τραυματισμός του σώματος προσφέρει τη δυνατότητα «αποσύνδεσης», «αποστασιοποίησης» από το συναίσθημα, παρέχει δηλαδή τη δυνατότητα να «φύγει» κανείς από αυτό που νιώθει και να πιστέψει ότι ο πόνος προέρχεται από την πληγή του σώματος και όχι της ψυχής. Ότι ο πόνος είναι σωματικός και όχι ψυχικός. Έτσι, ο σωματικός πόνος λειτουργεί ως ένα ερέθισμα για την απόσπαση της προσοχής από τον αρχικό αυθεντικό ψυχικό πόνο και το άτομο δεν κατακλύζεται και δεν «διαλύεται», τουλάχιστον για το χρονικό διάστημα που διαρκεί ο αυτοτραυματισμός, από τα επώδυνα συναισθήματά του.

Αντιμετώπιση
Όπως σε όλες τις περιπτώσεις θεραπευτικής αντιμετώπισης ψυχικών διαταραχών, ο πάσχων χρειάζεται να ξεκινήσει ψυχοθεραπείαπροκειμένου να γίνεται λόγος για ένα επαρκές, οριοθετημένο και ασφαλές πλαίσιο θεραπευτικής διαχείρισης και αντιμετώπισης. Ο θεραπευτής πρέπει βέβαια πάντα να αξιολογήσει, στο αρχικό στάδιο, τον κίνδυνο που περικλείουν οι αυτοτραυματισμοί ενός συγκεκριμένου ατόμου, κατά πόσο δηλαδή ενυπάρχει αυτοκτονικός ιδεασμός και τίθεται σε κίνδυνο η σωματική ακεραιότητα και η ζωή του ατόμου ή χρειάζεται άμεση νοσηλεία για πρόληψη ή αντιμετώπιση.

Όταν ξεκινά η ψυχοθεραπεία, παρέχεται εξαρχής ένα πλαίσιο έκφρασης, επικοινωνίας και εκφόρτισης συναισθημάτων και σκέψεωντα οποία, όπως προαναφέρθηκε, το άτομο δεν μπορεί να διαχειριστεί μόνο του και αποτελεσματικά και καταφεύγει στον αυτοτραυματισμό προκειμένου να βρει ανακούφιση. Μέσα από τη διαδικασία της ψυχοθεραπείας παράλληλα, εγκαθιδρύεται μια σχέση εμπιστοσύνης με έναν άλλο άνθρωπο, το θεραπευτή, που μπορεί να «είναι εκεί» στις δύσκολες στιγμές που η φόρτιση από μια τραυματική εμπειρία ή ένα επώδυνο συναίσθημα δεν είναι διαχειρίσιμη και «κατακλύζει» τον ψυχισμό του ατόμου. Όταν τα συναισθήματα έχουν πια λεκτικοποιηθεί το άτομο αρχίζει σταδιακά να νιώθει ότι δεν χρειάζεται να καταφεύγει, τουλάχιστον όχι παρορμητικά, στον αυτοτραυματισμό. Μπορεί να διαχειριστεί τα δύσκολα συναισθήματα και με άλλους τρόπους και όχι μόνος του. Πολλά νέα παιδιά δεν γνωρίζουν πράγματι πώς να καταλαβαίνουν τι νιώθουν, πώς να το αντιμετωπίζουν, πώς να το συζητούν με τους άλλους και να το μοιράζονται κοκ.

Ένας αριθμός εφήβων ξεπερνά αυτό το πρόβλημα καθώς μεταβαίνει σε επόμενα στάδια της ζωής, για παράδειγμα, την είσοδο στο πανεπιστήμιο, τη δημιουργία μιας σοβαρής σχέσης. Με άλλα λόγια μπορεί να επέλθει μια αλλαγή καθώς ο έφηβος μεταβαίνει από το παρορμητικό στάδιο της εφηβείας και των πολλών δυσκολιών που συσσωρεύει εξελικτικά σε θέματα ταυτότητας, φιλίας, ωρίμανσης, τάσεων απομόνωσης κοκ. σε άλλα στάδια της ζωής.

Είναι σημαντικό, κατά τη διάρκεια της θεραπείας, να εντοπίζονται σταδιακά οι συναισθηματικές καταστάσεις που μπορεί να προκαλέσουν την πράξη του αυτοτραυματισμού. Μπορεί να είναι θυμός, ή άγχος που οδηγεί το άτομο να το κάνει αυτό; Παράλληλα, είναι σημαντική και η σταδιακή συνειδητοποίηση της κακής σχέσης που έχει το άτομο με τον εαυτό του και, κυρίως, με το σώμα του. Ο αυτοτραυματισμός, εκτός των άλλων, προκαλεί βλάβη, καταστροφή, κακοποίηση του σώματος και κακοποίηση της εικόνας του ατόμου. Το άτομο καλείται να συνειδητοποιήσει ότι το σώμα είναι ο ίδιος μας ο εαυτός και όχι «κάποιος άλλος» στον οποίο απλά ξεσπάμε… Δεύτερον, τους λόγους για τους οποίους επέρχεται, μέσω του αυτοτραυματισμού, μια εξωτερική ασχήμια. Μήπως η εσωτερική, ψυχική ασχήμια γίνεται έτσι εμφανής, με άλλα λόγια η ψυχική ασχήμια μετατρέπεται σε σωματική ασχήμια και παίρνει διαστάσεις ρεαλιστικές και χειροπιαστές;

Η ψυχοθεραπευτική διαδικασία είναι σταδιακή, πρόκειται για δύσκολα ζητήματα που απαιτούν και από τον θεραπευτή υπομονή και δεκτικότητα. Κανένας θεραπευόμενος άλλωστε δεν θέλει να νιώσει, ή να του πουν, ότι τα προβλήματά του θα λυθούν από τη μια μέρα στην άλλη. Το μόνο που θα νιώσει σε μια τέτοια περίπτωση είναι ότι οι άλλοι δεν τον καταλαβαίνουν και ότι δεν νιώθουν το μέγεθος του πόνου που βιώνει. Είναι σημαντικό το άτομο να συνειδητοποιήσει ότι μπορεί να νιώσει καλύτερα χωρίς να κάνει κακό στον εαυτό του.

Βιβλιογραφία
-John C. Coleman: ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΦΗΒΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ, μετάφραση: Μαργαρίτα Κουλεντιανού, επιμέλεια: Ηλίας Γ. Μπεζεβέγκης. Εκδ. Gutenberg, Αθήνα 2013.
-Patricia A. Adler & Peter Adler: THE TENDER CUT. INSIDE THE HIDDEN WORLD OF SELF-INJURY. New York University Press, New York & London, 2011.
-John L. Levitt, Randy A. Sansone, Leigh Cohn (eds): SELF-HARM BEHAVIOR AND EATING DISORDERS: DYNAMICS, ASSESSMENT AND TREATMENT. Brunner-Routledge, Taylor and Francis Group, New York & Ηοve, 2004.
-Christine Dzidrums: CUTTERS DON’T CRY. Creative Media, Inc. California, 2010
-Cheryl Rainfield: SCARS. Westside Books, 2010.
-http://kidshealth.org/teen/your_mind/mental_health/cutting.html
-https://en.wikipedia.org/wiki/Self-harm