Είναι βέβαιο ότι βιώνουμε μια πρωτόγνωρη κατάσταση με την πανδημία του covid-19 που μέχρι πρότινος ίσως να παρακολουθούσαμε μόνο σε μια ταινία ή σε ένα ντοκιμαντέρ με ιδιαίτερο ενδιαφέρον… Ένας ιός, ένα σωματίδιο που δεν έχει καν μικροσκοπικές διαστάσεις, που αποτελείται από οξέα και πρωτείνες και δεν αποτελεί καν έναν ζωντανό οργανισμό έχει τρομοκρατήσει και κινητοποιήσει ολόκληρο τον πλανήτη. Τον πλανήτη που έχει επιτύχει άλματα, εμάς τους ανθρώπους που με την επιστήμη και την τεχνολογία έχουμε καταφέρει να γνωρίζουμε, να δημιουργούμε αλλά και να θεωρούμε ότι μπορούμε να ελέγξουμε τα πάντα γύρω μας… Είναι γεγονός ότι δεν το περιμέναμε αυτό καθώς γνωρίζαμε να φοβόμαστε άλλα θέματα και καταστάσεις που θεωρούσαμε ως κινδύνους ή πιθανούς «εχθρούς» μας. Η πανδημία έχει κλονίσει τις σταθερές μας, αυτά που μέχρι τώρα γνωρίζαμε και πιστεύαμε με βεβαιότητα, και αυτό και μόνο έχει επιφέρει ένα σοκ! Τις επιπτώσεις αυτού του σοκ τις ζούμε τώρα προσπαθώντας να συνειδητοποιήσουμε το μέγεθος αυτού που συμβαίνει, αλλά ίσως τις βιώσουμε και μετα-τραυματικά, αργότερα, με την πάροδο του χρόνου.

H δυναμική αυτή έχει φέρει ένα πλήγμα στην αίσθηση παντοδυναμίας που νιώθαμε ότι έχουμε, ένα πλήγμα στον εγωισμό μας που μοιάζει να μας τοποθετεί σε μια πιο ταπεινή θέση ως ανθρώπινα όντα. Παρόλα αυτά, αν το σκεφτούμε πιο ψύχραιμα, δεν συμβαίνει κάτι που είναι πέρα από τα όρια της επιστήμης, της ιατρικής, της λογικής, της ανθρώπινης φύσης γενικότερα. Έχουν υπάρξει και στο παρελθόν και άλλου τύπου πανδημίες. Είναι με άλλα λόγια κάτι που μπορεί να προκύψει στον κύκλο της ανθρώπινης ζωής, ίσως όχι τόσο μεταδοτικό πάντα, αλλά η επιστήμη δεν είχε ποτέ αποκλείσει ένα τέτοιο ενδεχόμενο.

Η κατάσταση αυτή έρχεται να μας φανερώσει ότι είμαστε τρωτοί, ότι υπάρχει πράγματι ο φόβος της ασθένειας, του θανάτου που όλοι προσπαθούμε να αποφύγουμε και να ξεχάσουμε. Αυτός είναι και ο μεγαλύτερος φόβος του ανθρώπου, αυτόν θέλουμε όλοι να αποφύγουμε και ψάχνουμε διαρκώς τρόπους, καθ’όλη τη διάρκεια της ζωής μας, για να ξεχνιόμαστε από αυτόν… Το άγχος όμως που διακινεί αυτός ο φόβος είναι μεγάλο και σε αυτό έρχεται να προστεθεί και η αβεβαιότητα, ότι δηλαδή κανείς δεν γνωρίζει ακριβώς τι και πώς και πού βαδίζουμε και με ποιο τρόπο… Πόσο θα κρατήσει αυτή η κατάσταση, πότε θα είμαστε πιο ελεύθεροι, ποια θα είναι η θεραπεία, ποιος λέει το σωστό, ποιος έχει δίκιο και ποιος άδικο κοκ.…

Ο έντονος φόβος και η αβεβαιότητα μπορούν να μας παλινδρομήσουν σε πιο πρώιμες ψυχικά καταστάσεις, της βρεφικής και της παιδικής μας ηλικίας. Η παλινδρόμηση αυτή μας πάει πίσω, στα παλιά, και μπορεί να βλέπουμε τους εαυτούς μας να αντιδρούν, να φοβούνται ή να χειρίζονται καταστάσεις με τρόπους που βιώναμε παλαιότερα όταν νιώθαμε πιο ανυπεράσπιστοι. Κι έτσι παλιά άγχη ξυπνούν, θυμοί ή αγωνίες ύπαρξης ή ανυπαρξίας… Έτσι, γίνονται κατανοητές και πολλές αντιδράσεις των ανθρώπων στις νέες συνθήκες και στον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουν το φόβο αλλά και τα μέτρα που τίθενται για την αντιμετώπιση της διασποράς.

Έχουμε, όμως, πράγματι, να ζήσουμε από την παιδική μας ηλικία το να πρέπει να παίρνουμε διαρκώς οδηγίες και συμβουλές για το πώς πρέπει να κάνουμε την κάθε μας κίνηση, για το τι θα ‘φοράμε’ (μάσκα ή όχι) και πόση ώρα θα είμαστε έξω, με ποιους και με πόσους θα κάνουμε παρέα, αλλά και τι ώρα θα γυρίσουμε πίσω, και ότι πρέπει να γυρίσουμε την ώρα που θέλουν οι άλλοι κοκ.… Για το πόσο κοντά επιτρέπεται να πλησιάσουμε τους «άγνωστους άλλους» για να μην μας βλάψουν αλλά και ότι πρέπει να γνωρίζουμε καλά με ποιους κάνουμε παρέα και τι επαφές έχουν για να τους κάνουμε κι εμείς παρέα… Αλλιώς θα υπάρξει η… τιμωρία της «μετάδοσης» του ιού και του εγκλεισμού στο σπίτι. Είναι πράγματι σαν να μας γυρνούν χρόνια πίσω όλα αυτά, σε ψυχικό επίπεδο, και ο καθένας να μετρά τις δυνάμεις του και τις ανοχές του… Mε αυτό τον τρόπο ερχόμαστε πιο κοντά και σε πιο πρώιμες ψυχικά συσχετίσεις μας με την έννοια της γνώσης. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Darian Leader (1) σε ένα άρθρο του στο European Journal of Psychoanalysis: «Τι γνωρίζουν οι μεγάλοι που εμείς δεν ξέρουμε; Τι είναι αυτό που δεν μας λένε; Πώς μπορώ να έχω πρόσβαση στην απαγορευμένη γνώση τους»;

Εδώ έρχεται και το θέμα της υπακοής ή της ανυπακοής, το οποίο είναι επίσης πολύ δύσκολο. Ένας βασικός τρόπος για να εγκαθιδρύσει ο άνθρωπος την προσωπική του ταυτότητα, το εγώ του, είναι η άρνηση. Όπως αναφέρεται (1): «Εάν η ίδια η ζωή βασίζεται στο γεγονός του να νιώθει κανείς με κάποιον τρόπο διαφορετικός ή ιδιαίτερος, μπορεί κανείς να νιώθει όχι μόνο απλά ότι οι κανόνες δεν ισχύουν για εκείνον αλλά να επιζητεί ενεργά και να τους παραβιάσει». Μπορούμε να σκεφτούμε καλύτερα την κατάσταση ενός βρέφους που είναι ανυπεράσπιστο απέναντι σε όλα, νιώθει ότι δεν ελέγχει τίποτα κι ότι όλα εξαρτώνται από άλλους, πιο δυνατούς από το ίδιο και προσπαθεί ουσιαστικά να επιβιώσει. «Πώς είναι δυνατόν, υπό αυτές τις συνθήκες, να επέλθει η αίσθηση υποκειμενικότητας και αυτό-κυριαρχίας αν όχι με πράξεις άρνησης» (1); Έτσι, το βρέφος σπρώχνει το μπιμπερό ή το στήθος της μητέρας, κλαίει, φωνάζει, κλωτσά τα ποδαράκια του, σε μια προσπάθεια να «δηλώσει» και να εγκαθιδρύσει την ξεχωριστή και μοναδική παρουσία του!

Η ανάσυρση θεμάτων της παιδικής μας ηλικίας ας μην μας φαίνεται άσχετη καθώς αυτά διαμορφώνουν τόσες βασικές πτυχές της προσωπικότητάς μας αλλά, κυρίως, δίνουν μια εξήγηση στα έντονα και ανυπόφορα συναισθήματα που χτίζονται σιγά σιγά μέσα μας με την πάροδο των απαγορευτικών μέτρων και της καραντίνας. Εδώ λοιπόν έρχεται και ένα επιπλέον «ανυπόφορο» μήνυμα που πρέπει να δεχτούμε με τα μέτρα που επιβάλλονται, ότι δηλαδή η ασφάλεια έρχεται με την υπακοή! Όπως περιγράφεται χαρακτηριστικά, κατά τη διάρκεια της βρεφικής και της παιδικής μας ηλικίας οι μεγάλοι δεν μας αφήνουν ελεύθερους να κάνουμε ό,τι θέλουμε μαθαίνοντας ουσιαστικά από τα λάθη μας. Δεν μας αφήνουν, για παράδειγμα, να τρέχουμε ελεύθερα διασχίζοντας τον δρόμο για να μάθουμε ότι πρέπει να προσέχουμε τα αυτοκίνητα και την κίνηση στην οδική κυκλοφορία. Με άλλα λόγια, μαθαίνουμε την έννοια της ασφάλειας μέσα από την υπακοή, έτσι ώστε τελικά «… οι κανόνες για την ασφάλεια να είναι τελικά οι κανόνες περί της υπακοής» (1). Και στο σημείο αυτό όμως, οι άνθρωποι που έχουν ταλαιπωρηθεί ιδιαίτερα μεγαλώνοντας με πολλή αυστηρότητα και πειθαρχία, νιώθουν ότι πνίγονται και θυμώνουν πολύ…

Ζούμε λοιπόν πολλές δύσκολες διεργασίες μέσα μας, σε ψυχικό επίπεδο, που μας αναστατώνουν σε καθημερινή βάση ακόμη κι αν δεν το συνειδητοποιούμε. Και βέβαια το βάρος αυτό υπέρ-μεγεθύνεται και ξεχειλίζει όταν αυτό το εσωτερικό ψυχικό τοπίο συναντά και πάλι ξανά το εξωτερικό περιβάλλον και την εξωτερική πραγματικότητα των πολιτικών καταστάσεων, της οικονομικής κρίσης, των ρυθμίσεων από την πολιτεία και της κοινωνικής κατάστασης γενικότερα όπου η δυσπιστία και η αμφισβήτηση κυριαρχούν! Τι γίνεται τελικά όταν η εξωτερική πραγματικότητα έρχεται να επιβεβαιώσει και να επισφραγίσει αυτά που απευχόμαστε και φοβόμαστε περισσότερο μέσα μας, ότι, δηλαδή, πράγματι δεν υπάρχει κάτι από το οποίο μπορείς να πιαστείς, να εμπιστευτείς και καταλήγεις να είσαι μόνος παλεύοντας με χίλιες δύο υποχρεώσεις, χρέη, αναστολές κοκ.;

Η «απειλή» είναι ο άλλος!

Αυτό είναι ένα ακόμη βασικό παράδοξο που αντιμετωπίζουμε, ότι δηλαδή έχουμε φτάσει στο σημείο να είμαστε καχύποπτοι για τον διπλανό μας, να αποφεύγουμε κοντινούς μας ανθρώπους κοκ. Και το παράδοξο κορυφώνεται στο σημείο όπου ο άλλος, που είναι ο πιο οικείος και αγαπημένος σε εμάς, είναι και ο πιο «επικίνδυνος»! Αυτός στον οποίο θέλω να στραφώ για βοήθεια, συμπαράσταση και για να πάρω ελπίδα είναι κι αυτός από τον οποίο «κινδυνεύω» περισσότερο και πρέπει να κρατήσω μακριά μου! Δεν είχαμε πρόσφατα τουλάχιστον αντιμετωπίσει μια τέτοια κατάσταση… και αυτό το παράδοξο μπορεί να δημιουργήσει πολύ μεγάλη ένταση μέσα μας όπως επίσης και το γεγονός ότι για να βοηθήσουμε περισσότερο τον εαυτό μας πρέπει να απομονωθούμε και να είμαστε περισσότερο μόνοι μας (2)…

Αυτός ο «άλλος» επίσης, τον οποίο πρέπει να αποφύγουμε και να κρατήσουμε σε απόσταση, είναι ίδιος με εμάς, όχι διαφορετικός! Είναι λευκός, μπορεί να είναι πλούσιος ή διάσημος, Ευρωπαίος και χριστιανός, συμπατριώτης και όχι μετανάστης κοκ. Ξεμείναμε κι από βαρβάρους ουσιαστικά… καθώς, σε αρκετές περιπτώσεις, είχαμε συνηθίσει να αναθεματίζουμε το «ξένο» ως το κακό… Τώρα ποιος είναι ο «ξένος»;

Οι ψυχολογικές άμυνες

Όσο το άγχος και η αγωνία κορυφώνονται οι άνθρωποι μπορεί να καταφεύγουν στην άμυνα της άρνησης ή της σμικροποίησης προκειμένου να αντιμετωπίσουν την έντονη συναισθηματική τους κατάσταση. Έτσι όμως μπορεί να μην λαμβάνουν επαρκή μέτρα προστασίας ή να χρησιμοποιούν αντι-φοβικούς μηχανισμούς (counterphobic mechanisms) παίρνοντας ουσιαστικά μεγαλύτερο ρίσκο σχετικά με τα μέτρα προστασίας κατά του κορωνοιού (3).

Η Μέλανι Κλάιν περιέγραψε το άγχος της ζωής και του θανάτου ως πανίσχυρες δυνάμεις που μας κυριεύουν από τα πρώτα χρόνια της ζωής μας. Αντιμετωπίζοντας αυτό το επίπεδο απειλής γύρω μας αναπόφευκτα συνδεόμαστε με αυτές τις πιο πρώιμες εμπειρίες που διέγειραν παρόμοια άγχη και αγωνίες: της εκμηδένισης και του αφανισμού, της αποσύνθεσης και της καταδίωξης. Τα άγχη αυτά είναι τόσο ισχυρά που πανανθρώπινα διεγείρουν βασικές ψυχολογικές άμυνες προκειμένου ο άνθρωπος να μπορέσει να αντέξει τα συναισθήματα που διακινούνται. Η πιο βασική άμυνα που διακινείται εδώ είναι της σχάσης (splitting), μια άμυνα που μας βοηθάει να αντιμετωπίσουμε το φόβο και το άγχος που βιώνουμε μέσα μας διαχωρίζοντας, με έναν απόλυτο θα λέγαμε τρόπο, τον κόσμο σε καλό και σε κακό! Έτσι μπορούμε υπό μια έννοια να ταυτοποιήσουμε τον «εχθρό» και να τον αντιμετωπίσουμε ή, διαφορετικά, να τραπούμε σε φυγή. Παράλληλα, όμως, εξιδανικεύουμε από τη μια μεριά πρόσωπα και καταστάσεις που πιστεύουμε ότι μας βοηθούν και μας σώζουν από τη δύσκολη κατάσταση που αντιμετωπίζουμε αλλά και στοχεύουμε ή ενοχοποιούμε άλλους για το φταίξιμο που πρέπει να αποδοθεί κάπου. Νιώθουμε ότι κάποιος πρέπει να φταίει πάντως σε αυτές τις περιπτώσεις… Υπάρχουν οι καλοί και οι κακοί (4)!

Δεν μπορούμε να πενθήσουμε…

Δεν μπορούμε να πενθήσουμε κυριολεκτικά καθώς δεν πραγματοποιούνται οι τελετές όπως θα έπρεπε, δεν μπορούμε να πάμε στα μνήματα, δεν μπορούμε να αποχαιρετήσουμε τα αγαπημένα μας πρόσωπα όπως θα θέλαμε κοκ. Περιτριγυριζόμαστε από ασθένεια και θάνατο χιλιάδων ανθρώπων που πεθαίνουν μοναχικά και οι αριθμοί είναι κάτι που ακόμα δεν μπορούμε να κοιτάξουμε κατάματα και να συνειδητοποιήσουμε. Ίσως όταν το σοκ θα έχει καταλαγιάσει…

Παράλληλα έχουμε χάσει και άλλα μικρά ή μεγάλα, μέσα στην καθημερινότητά μας, όπως σχέσεις, αγγίγματα, τη ζεστασιά των άλλων, τα ταξίδια ή τις όποιες περιπλανήσεις μας… Δεν μπορούμε όμως να πενθήσουμε και για αυτά που χάθηκαν ή άλλαξαν οριστικά με την επέλαση της πανδημίας, που είναι κυρίως η αίσθηση της παντοδυναμίας που νομίζαμε ότι έχουμε αλλά και της εμπιστοσύνης. Είμαστε ευάλωτοι!

Ας προσπαθήσουμε όμως τουλάχιστον αυτή η συνειδητοποίηση της αδυναμίας μας να γίνει η δύναμή μας και να είμαστε ψύχραιμοι με την εξέλιξη των γεγονότων. Η ανθρωπότητα έζησε και ζει ένα τραύμα, σε προσωπικό και σε συλλογικό επίπεδο, που οι συνέπειές του είναι ακόμα πολύ νωρίς για να αξιολογηθούν. Όπως προαναφέρθηκε, τελούμε ακόμα υπό σοκ, και ακόμη τόσα πολλά δεν είναι γνωστά, ακόμη και επιστημονικά, καθώς η γνώση διαρκώς εξελίσσεται. Το μέλλον θα δείξει… Ίσως μας δίνει μια ανακούφιση η «παράδοξη ισότητα» που υπάρχει στην περίπτωση αυτής της πανδημίας, ότι δηλαδή τόσο εγώ όσο κι εσύ, κι ο διπλανός, και ο γιατρός και η νοσοκόμα, και ο ιερέας και ο πολιτικός, είμαστε όλοι το ίδιο ανυπεράσπιστοι στο να κολλήσουμε τον ιό… Προς το παρόν χρειάζεται να δείξουμε ψυχραιμία και να προσπαθήσουμε να καλλιεργήσουμε και να πιστέψουμε στην ψυχική εγγύτητα και το ψυχικό πλησίασμα των άλλων για να πάρουμε στήριξη και αλληλοβοήθεια. Μπορεί να μην μπορούμε να βρεθούμε από κοντά, ψυχικά όμως είμαστε μαζί και, ναι, αυτό εξαρτάται πράγματι μόνο από εμάς! Είναι μια σίγουρη δύναμη που έχουμε αυτή τη στιγμή στα χέρια μας!

Βιβλιογραφία (που αναφέρεται στο άρθρο)

(1). Darian Leader (2020). Some thoughts on the pandemic.

Εuropean journal of Psychoanalysis,

http://www.journal-psychoanalysis.eu/some-thoughts-on-the-pandemic/.

(2). Mariano Horenstein (2020). The Other as a Threat. International Psychoanalytical Association. https://www.ipa.world/IPA/en/News/corona_papers.aspx.

(3). Jerome S. Blackman (2020). Psychoanalytic view of reactions to the coronavirus pandemic in China. The American Journal of Psychoanalysis, 1-14.

(4). Jo Stubley, The early response to Covid 19 – A psychoanalytic and trauma perspective. British Psychoanalytic Counsil. https://www.bpc.org.uk/download/863/The-early-response-to-Covid-19-A-psychoanalytic-and-Trauma-perspective.pdf.

Σχετικά άρθρα:

– Samaneh Ghafouri, Arash Hessam (2020). Corona Virus as a Foreigner. International Psychoanalytical Association.

https://www.ipa.world/IPA/en/News/corona_papers.aspx

Shreya Varma (2020). The Age of Coronavirus – Death, Destruction and Nourishment. International Psychoanalytical Association.

https://www.ipa.world/IPA/en/News/corona_papers.aspx.