Το τραύμα αποτελεί μια εμπειρία καθηλωτική για το άτομο, σε συναισθηματικό, σωματικό, γνωστικό και συμπεριφοριστικό επίπεδο, πόσο μάλλον για ένα παιδί που δεν έχει ακόμη αναπτύξει και συγκροτήσει την προσωπικότητά του και τους αμυντικούς μηχανισμούς που απαιτούνται για τη διαχείριση μιας τόσο δύσκολης εμπειρίας.

Τι είναι όμως το τραύμα και ποιες εμπειρίες συγκαταλέγονται στην εμπειρία του τραύματος; Και τι επιπτώσεις φέρει στον ψυχισμό και την ανάπτυξη του παιδιού, βραχυπρόθεσμα αλλά και μακροπρόθεσμα;

Σύμφωνα με την Αμερικανική Ψυχιατρική Εταιρεία (2000: 463), το τραύμα ορίζεται ως ένα γεγονός κατά το οποίο «…το άτομο βίωσε, έγινε μάρτυρας ή αντιμετώπισε ένα γεγονός ή γεγονότα που αποτέλεσαν κίνδυνο ή απειλή για τη ζωή του ή το σοβαρό τραυματισμό του, ή μια απειλή για τη σωματική ακεραιότητα του ίδιου ή των άλλων…».

Στην εμπειρία του τραύματος το σώμα αντιδρά με μια έκρηξη αδρεναλίνης δημιουργώντας μια κατάσταση εγρήγορσης ή και συναγερμού στον οργανισμό. Για τον λόγο αυτό, το άτομο, εκείνη τη στιγμή, νιώθει πολύ έντονο φόβο, ότι τίποτα και κανείς δεν μπορεί να τον βοηθήσει, αλλά μπορεί να παραβλέπει άλλες σημαντικές ανάγκες του, όπως είναι η πείνα, η δίψα, η νύστα, ο πόνος κοκ. Νιώθει επίσης ότι δεν έχει διέξοδο διαφυγής αλλά ούτε και τη δυνατότητα να αμυνθεί σε αυτό που συμβαίνει. Όπως τονίζεται (Kelly Puent, 2016: 6), οι αντιδράσεις αυτές αποτελούν τη γνωστή απόκριση του οργανισμού σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης και κινδύνου: «αντιμετώπισέ το ή φύγε» (fight or flight).

Αναφέρονται ορισμένα σημαντικά στατιστικά στοιχεία για τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής: 4-10% των παιδιών έχουν υποστεί στη ζωή τους κάποια μορφή κακομεταχείρισης, όπως είναι, για παράδειγμα, η παραμέληση, η κακοποίηση, η σεξουαλική βία και περίπου 15 εκατομμύρια παιδιά ετησίως βιώνουν ενδο-οικογενειακή βία. Τα παιδιά αυτά, μετά την εμπειρία του τραύματος, εκδηλώνουν συμπεριφορές που είναι επιβλαβείς για τον εαυτό τους ή τους άλλους. Για τον λόγο αυτό, 50.000 παιδιά ετησίως καταλήγουν σε δομές φιλοξενίας αλλά και 4 εκατομμύρια παιδιά διαγιγνώσκονται ετησίως με διαταραχές ψυχικής υγείας (Kelly Puent, 2016: 5).

Όπως τονίζεται χαρακτηριστικά, ένα ακόμη πιο ανησυχητικό στοιχείο είναι ότι τα παιδιά που έχουν υποστεί τέτοιες τραυματικές εμπειρίες είναι πολύ πιο πιθανό να τις βιώσουν και μελλοντικά, είτε γιατί δεν δέχονται την κατάλληλη φροντίδα και υποστήριξη από τους συγγενείς ή τις δομές υποδοχής, είτε γιατί, λειτουργώντας αμυντικά, δικαιολογούν με μεγαλύτερη ευκολία έως και ευκολοπιστία τις προθέσεις των άλλων κι έτσι αργούν να αντιληφθούν τον κίνδυνο μιας επερχόμενης κακοποίησης και γενικότερα βίαιης συμπεριφοράς. Πιο συγκεκριμένα, μπορεί να δέχονται πιο εύκολα την απολογία και τη συγγνώμη των άλλων για την κακοποιητική συμπεριφορά, δεν έχουν μάθει να αναγνωρίζουν ποια είναι τα επιτρεπτά όρια και να θέτουν όρια, παρασύρονται πιο εύκολα, επηρεάζονται από τους άλλους κοκ. (Kelly Puent, 2016: 5).

Βιβλιογραφικά αναφέρεται ότι υπάρχουν τραύματα πρώτου βαθμού (first hand trauma), δευτέρου βαθμού (second hand trauma) και πολύπλοκα τραύματα (complex trauma) (Kelly Puent, 2016: 5). Οι κατηγορίες αυτές μπορεί να είναι επιβλαβείς για παιδιά οποιασδήποτε ηλικίας, φύλου, γλώσσας, εθνικότητας, πολιτισμικού επιπέδου, φυλής, θρησκείας, οικονομικής κατάστασης κ.ά. Τα τραύματα πρώτου βαθμού ή αλλιώς «άμεσα τραύματα» αναφέρονται ουσιαστικά στην άμεση εμπειρία του ατόμου και έχουν αναλυθεί στα προαναφερθέντα. Παραδείγματα τραυμάτων πρώτου βαθμού μπορεί να είναι η σωματική βία, η σεξουαλική κακοποίηση, η παραμέληση, οι φυσικές καταστροφές αλλά και η έκθεση σε βίαιες πράξεις ή εγκληματικές ενέργειες. Στα τραύματα δευτέρου βαθμού ή «έμμεσα τραύματα», η τραυματική εμπειρία δεν έχει βιωθεί άμεσα από το ίδιο το άτομο αλλά το ίδιο έχει βρεθεί εκτεθειμένο σε αυτήν από εκτενείς και λεπτομερείς περιγραφές και αντιδράσεις των άλλων, μαθαίνοντας λεπτομέρειες γι’ αυτήν κοκ. Όπως τονίζεται, παραδείγματα τραυμάτων δευτέρου βαθμού μπορεί να αποτελούν οι συνθήκες εργασίας ορισμένων επαγγελμάτων, όπως είναι οι θεραπευτές, οι εργαζόμενοι σε πτέρυγες επειγόντων περιστατικών νοσοκομείων, οι τραυματιοφορείς κ.ά. Άλλο παράδειγμα έμμεσου τραύματος μπορεί να αποτελεί η εμπειρία θανάτου ή τραυματισμού αγαπημένου προσώπου από κάτι αναπάντεχο ή εξαιρετικά βίαιο και ξαφνικό. Τέλος, τα πολύπλοκα τραύματα μπορεί να είναι τραύματα πρώτου ή δευτέρου βαθμού αλλά συμβαίνουν κατ’ επανάληψη και παρατεταμένα για μεγάλο χρονικό διάστημα. Λόγω του ότι η παραμέληση και η κακοποίηση παιδιών σε πολλές περιπτώσεις δεν αποτελεί ένα μεμονωμένο γεγονός και συμβαίνει επαναλαμβανόμενα και συχνά, και αυτά αποτελούν παραδείγματα τραυμάτων με βαθμό πολυπλοκότητας (Kelly Puent, 2016: 5).

Ο (Chris Nicholson, 2010: 43) τονίζει ότι το τραύμα επιφέρει μια διάρρηξη της αίσθησης συνέχειας, κανονικότητας και ρυθμού στην καθημερινή ζωή του παιδιού και στο ρυθμό ροής των σχέσεων αμοιβαιότητας με τους ενήλικες που το φροντίζουν. Και, μάλιστα, επιφέροντας γεγονότα, συμβάντα, καταστάσεις κλπ. τα οποία το ίδιο δεν είναι σε θέση να ελέγξει και δεν μπορεί να κάνει και κάτι για να τα αλλάξει ή να τα οριοθετήσει. Επίσης, το ίδιο το παιδί δεν ελέγχει το πότε και το αν θα μπορέσει να αλλάξει αυτή τη νέα κατάσταση. Η αίσθηση συνέχειας, κανονικότητας και ρυθμού στην καθημερινή ζωή του παιδιού αποτελεί μια συνθήκη ιδιαίτερα σημαντική για ένα παιδί προκειμένου να διασφαλίσει την αίσθηση ασφάλειας και σταθερότητας που χρειάζεται και να επιβιώνει όχι μόνο στο παρόν αλλά και στο μέλλον.

Η μη ικανότητα αίσθησης ελέγχου είναι από τα πιο σημαντικά στοιχεία στις περιπτώσεις τραύματος. Ο Chris Nicholson (2010: 45) παρουσιάζει έναν σημαντικό παραλληλισμό με το παράδειγμα ενός στρατιώτη που βρίσκεται εγκλωβισμένος στο πεδίο μάχης χωρίς διέξοδο διαφυγής. Όπως τονίζει, με παρόμοιο τρόπο και ένα παιδί, σε περίπτωση μιας εμπειρίας τραύματος, νιώθει «εγκλωβισμένο» σε ένα ζωντανό πεδίο μάχης, μια εμπόλεμη ζώνη -που δυστυχώς, στις περισσότερες περιπτώσεις, αποτελείται από τους ίδιους τους γονείς του ή το σπίτι του– χωρίς να μπορεί να εκδηλώσει τη γνωστή αντίδραση «αντιμετώπισέ το ή φύγε» (fight or flight).

Η λέξη τραύμα σημαίνει ουσιαστικά πληγή ή κόψιμο. Η λέξη τραύμα/ τραυματικός όμως σχετίζεται και με τη λέξη τυραννία (tryein) που σημαίνει: καταβάλλω/ καταπονώ/ εξουθενώνω (Chris Nicholson, 2010: 43). Όπως τονίζεται, πρόκειται ακριβώς γι’ αυτόν τον ‘δύσκολο’ συνδυασμό στις περιπτώσεις τραύματος: μιας «πληγής» στο σώμα αλλά και της στενοχώριας και της εξουθένωσης που καθιστούν το τραύμα ένα τόσο πολύπλοκο θέμα ως βίωμα αλλά και ως μια πολύ δύσκολη κατάσταση προς θεραπευτική αντιμετώπιση (Chris Nicholson, 2010: 43).

Ακόμη, όμως, και σε δύσκολες περιπτώσεις κακοποίησης, πολλές φορές τα σωματικά τραύματα κάποια στιγμή, σιγά σιγά, επουλώνονται. Μπορεί να έρθει και μια στιγμή που ούτε καν φαίνονται πια… Τα ψυχικά τραύματα, όμως, είναι ακόμη εκεί και παραμένουν… Γιατί έχουν δημιουργηθεί από τα άτομα εκείνα που κατ’ υπόθεση θα αγαπούσαν και θα φρόντιζαν το παιδί… Τα ψυχικά τραύματα καταγράφονται διαμορφώνοντας τον ψυχισμό του παιδιού χωρίς να μπορούν εύκολα να επουλωθούν ή να σβήσουν. Κι έτσι προκύπτει αυτό που χαρακτηριστικά περιγράφει η McNally (όπως αναφέρεται στον Nicholson, 2010: 43) ως «τραυματική μνήμη».

Επιπροσθέτως, τα παιδιά που προσπαθούν να αντιμετωπίσουν τέτοιες εμπειρίες αρχίζουν να νιώθουν σαν το παρελθόν να μην είναι ποτέ πολύ μακριά! Όπως τονίζεται, αυτό είναι ένα ακόμη επιπλέον χαρακτηριστικό της εμπειρίας του τραύματος, ότι δηλαδή η μνήμη συγχέεται με την αντίληψη και το παιδί μπορεί να νιώθει ότι αυτό που θυμάται, το ζει ουσιαστικά και στο παρόν! Το παρελθόν γίνεται ουσιαστικά παρόν!

Συνοψίζοντας περί του ορισμού και της περιγραφής της εμπειρίας του τραύματος, είναι σημαντικό να σημειωθούν δύο επιπλέον παρατηρήσεις:

–Ο χαρακτήρας αλλά και τα ψυχικά εφόδια που έχει αποκτήσει το παιδί πριν το τραυματικό γεγονός παίζουν σημαντικό ρόλο στην αντιμετώπιση της δύσκολης αυτής εμπειρίας. Γιατί, ας μην ξεχνάμε ότι δεν πρόκειται πάντα για περιστατικά κακοποίησης από συγγενείς κλπ., αλλά και για άλλα γεγονότα, όπως είναι, για παράδειγμα, μια φυσική καταστροφή, ένα τροχαίο ατύχημα, ένα ιατρικό θέμα κ.ά. Παράλληλα, ένα γεγονός που μπορεί να φαίνεται λιγότερο σοβαρό ως προς τον αντίκτυπό του στο παιδί, μπορεί, παρόλα αυτά, να έχει ολέθριες επιπτώσεις στη ζωή του. Γι’ αυτό, όπως τονίζουν και οι Boals & Schuettler (όπως αναφέρονται στην Kristina Naff, 2014: 79), σε ορισμένες περιπτώσεις είναι σημαντικός και ο τρόπος με τον οποίο το ίδιο το παιδί επεξεργάζεται και νοηματοδοτεί μια τραυματική εμπειρία και όχι μόνο το γεγονός αυτό καθεαυτό.

Ο Levine (όπως αναφέρεται στον Glaser, 2000) τονίζει χαρακτηριστικά ότι το πιο σημαντικό σημείο στην εμπειρία του τραύματος είναι το επίπεδο της ανημποριάς που βιώνει το παιδί και όχι αυτή καθεαυτή η εμπειρία του τραύματος.

-Οι σωματικές και οι συναισθηματικές αντιδράσεις στο τραύμα μπορεί να ποικίλλουν: Κάποια παιδιά μπορεί να εκφράζουν ανησυχία και να έχουν κακές αναμνήσεις, στοιχεία όμως που σταδιακά εξαλείφονται, ιδιαίτερα μάλιστα εάν έχει υπάρξει η συναισθηματική υποστήριξη συγγενών ή άλλων κοινωνικών πλαισίων. Σε άλλες περιπτώσεις, οι αντιδράσεις είναι πολύ πιο έντονες και μπορεί να εξελιχθούν στην εκδήλωση της Διαταραχής Μετατραυματικού Στρες (Ρost-Traumatic Stress Disorder (PTSD): Συναισθήματα φόβου, κατάθλιψης, απόσυρσης, θυμού και οργής καθώς και σωματικά συμπτώματα που δεν έχουν ιατρική βάση μπορεί να εκδηλώνονται παράλληλα, ή εβδομάδες ή μήνες μετά το τραυματικό συμβάν. Μια διαρκής αίσθηση ανησυχίας και αγωνίας μπορεί να επηρεάζει την ικανότητα του παιδιού να συγκεντρωθεί και, κατά συνέπεια, την απόδοσή του στο σχολείο. Το παιδί μπορεί να δυσκολεύεται να εμπιστευτεί ξανά τους άλλους για οποιονδήποτε λόγο, πόσο μάλλον όταν το καθησυχάζουν ότι δεν θα ξανασυμβεί κάτι άσχημο πια (American Art Therapy Association, 2005).

Βιβλιογραφία

American Psychiatric Association. (2000). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (4th ed., text rev.). Washington, DC.

Kelly Puent, (2016). «Use of art in treating children with PTSD». Submitted in partial fulfillment of the requirements for the Master of  Science Degree in Counselor Education at Winona State University, Winona, USA.

Chris Nicholson, (2010). « No More Ghosts. The Exorcism of Traumatic Memory in Children and Adolescents », στο Chris Nicholson, Michael Irwin & Kedar Nath Dwivedi (Eds), Children and Adolescents in Trauma. Creative Therapeutic Approaches (σ.σ. 41-62), London & Philadelphia: Jessica Kingsley Publishers.

Kristina Naff, (2014). «A Framework for Treating Cumulative Trauma With Art Therapy». Art Therapy: Journal of the American Art Therapy Association, 31(2) pp. 79-86.

Danya Glaser, (2000). «Child Abuse and Neglect and the Brain – A Review». J. Child Psychol. Psychiat. Vol. 41, No. 1, pp. 97-116.

American Art Therapy Association, 2005. Using art in trauma recovery with children. From the American Art Therapy Association and prepared by Cathy A. Malchiodi.