Όλοι γνωρίζουμε πώς νιώθουμε όταν τραβάμε φωτογραφίες, όταν κοιτάμε πώς βγήκαν και πώς φαίνεται αυτό που τραβήξαμε αλλά και τι σημαίνει για εμάς να δείχνουμε και να μοιραζόμαστε τις φωτογραφίες που τραβήξαμε. Νιώθουμε παράλληλα και ένα είδος “μοιράσματος” μιας πιο προσωπικής στιγμής όταν βλέπουμε και τις φωτογραφίες των άλλων και “διεισδύουμε” εκείνη τη στιγμή σε κάτι πιο προσωπικό που μας βοηθάει να τους γνωρίσουμε καλύτερα. Η φωτογραφία διαθέτει πράγματι μια μοναδική ιδιότητα, “να παγιδεύει” τη στιγμή του παρόντος! Κι αυτό αναζητούμε πολλές φορές στη λήψη φωτογραφιών: να κρατήσουμε τις πολύτιμες στιγμές για να μην μας “φύγουν”, να κρατήσουμε το παρόν! Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά η Weiser (1):

“Μια μηχανή που μπορεί να παγώσει το χρόνο, ένα μέσο που μπορεί να κάνει τη φευγαλέα στιγμή του παρόντος μόνιμη, ακριβώς όπως συνέβη, αιώνια αμετάβλητη. Φαίνεται όλο τόσο απλό: στρέψε την κάμερα προς μια σκηνή, και θα πιάσεις την εικόνα μπροστά στο φακό εντελώς αντικειμενικά, αντιγράφοντας τη σκηνή χωρίς καμία από τις παραμορφώσεις που μπορεί να συναντήσεις σε σχέδια ή σε πίνακες ζωγραφικής” (1).

Η φωτογραφία αποτελεί βέβαια και μια στιγμή καλλιτεχνικής έκφρασης και αναμφισβήτητα δημιουργεί ένα εικαστικό αποτέλεσμα με μια αισθητική. Συγκριτικά με τη ζωγραφική, τη γλυπτική ή άλλες μορφές εικαστικής έκφρασης, η φωτογραφία απαιτεί επιπλέον και έναν τεχνικό εξοπλισμό αλλά και σημαντικές γνώσεις επί τεχνικών θεμάτων (π.χ. το φως, τη σκιά) που οπωσδήποτε συμβάλλουν στην παρουσίαση και βελτίωση του αισθητικού αποτελέσματος. Και η διαχείριση αυτών των τεχνικών θεμάτων όμως διαφοροποιεί σημαντικά τη φωτογραφία καθώς απαιτείται ικανότητα διαχείρισης και ελέγχου αυτών των μέσων, συγκέντρωσης, οργάνωσης και “τάξης” (2) για να ληφθεί η σωστή πόζα και να διευθετηθεί η επίδραση των καιρικών συνθηκών, του φωτός κοκ. Οι ικανότητες αυτές και η χρησιμότητά τους στη λήψη μιας καλής φωτογραφίας προσδίδουν αίσθηση ικανοποίησης και, αν μη τι άλλο, επιβεβαίωσης στον χρήστη τους.

Η χρήση της φωτογραφίας στο χώρο της ψυχικής υγείας αποφέρει σημαντικά οφέλη καθώς κινητοποιεί σε κάθε συμμετέχοντα τη δημιουργικότητα, την καλλιτεχνική διάθεση και την εμπλοκή σε μια πιο παιγνιώδη διάθεση που όλοι έχουν ανάγκη για να ξεχαστούν και να κινητοποιηθούν δημιουργικά στην καθημερινότητά τους. Και έχει μακρά ιστορία παρά το γεγονός ότι πριν τη χρήση του διαδικτύου δεν ήταν ευρέως γνωστό ότι διάφορες τεχνικές της θεραπευτικής χρήσης της φωτογραφίας ήταν σε εφαρμογή για περισσότερο από 100 χρόνια από τις αρχές του προηγούμενου αιώνα (3).

Όπως περιγράφεται (4), οι πρώτες ενδείξεις εφαρμογής των θεραπευτικών ιδιοτήτων της φωτογραφίας εμφανίζονται από το 1844 και τον Dr. Thomas Kirkbride ως κοινωνική εκδήλωση (“ως επιμόρφωση και ψυχαγωγία”) για τους ασθενείς στην ψυχιατρική κλινική όπου εργαζόταν. Ήταν τότε μια πολύ ευχάριστη απασχόληση τα βράδια που οι ιατροί απουσίαζαν και οι ασθενείς δεν μπορούσαν να γεμίσουν τις άδειες ώρες τους εκεί.

Η πιο πρόσφατη ιστορία της θεραπευτικής χρήσης της φωτογραφίας όμως ξεκίνησε με την ψυχολόγο και εικαστική θεραπεύτρια από τον Καναδά, την Judy Weiser, η οποία από το 1973 είχε ξεκινήσει να χρησιμοποιεί τη φωτογραφία στο θεραπευτικό έργο της με κωφά παιδιά. Τότε είχε δημοσιεύσει και το πρώτο της άρθρο με τίτλο “Photo Therapy Techniques” που έτυχε ευρείας απήχησης. Έκτοτε, άρχισε να εξελίσσεται η ιστορία της χρήσης της φωτογραφίας στο χώρο της θεραπείας ανά τον κόσμο και σαφέστατα η ανακάλυψη του διαδικτύου συνέβαλε τα μέγιστα σε αυτό. Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την ιστορία της θεραπευτικής χρήσης της φωτογραφίας μπορείτε να απευθυνθείτε στον ιστότοπο του photo therapy centre (4).

-Φωτοθεραπεία & Θεραπευτική φωτογραφία

Βιβλιογραφικά η χρήση της φωτογραφίας στον χώρο της ψυχικής υγείας για θεραπευτικούς λόγους εμφανίζεται με τους όρους Φωτοθεραπεία και Θεραπευτική φωτογραφία. Η διαφορά μεταξύ των δύο έγκειται ουσιαστικά στο γεγονός ότι η Φωτοθεραπεία απαιτεί την εφαρμογή της από ειδικό ψυχικής υγείας εκπαιδευμένο σε αυτή την τεχνική. Πιο συγκεκριμένα, η Φωτοθεραπεία αφορά τη χρήση της φωτογραφίας καθώς και την ανθρώπινη αλληλεπίδραση που προκύπτει μέσα από αυτή κατά τη διάρκεια μιας ψυχοθεραπείας (photography during therapy).

Από την άλλη μεριά, η Θεραπευτική φωτογραφία αφορά ουσιαστικά τη θεραπευτική επίδραση που επιφέρει αυτή καθαυτή η φωτογραφία και η ενασχόληση με αυτή (είτε σε ατομικό είτε σε ομαδικό πλαίσιο), όπου όμως καμία ψυχοθεραπευτική διαδικασία δεν λαμβάνει χώρα και δεν απαιτείται η παρουσία ή η παρέμβαση ειδικού ψυχοθεραπευτή ή συμβούλου (photography as therapy).

Και οι δύο προσεγγίσεις όμως βασίζονται στην ίδια υπόθεση, ότι δηλαδή η φωτογραφική εικόνα αποτελεί ένα ερμηνευτικό μέσο για να εκφραστεί το ασυνείδητο πιο άμεσα από ό,τι μόνο με τη χρήση των λέξεων. Η υπόθεση αυτή αφορά βέβαια και την εικαστική θεραπεία και οποιαδήποτε άλλη θεραπευτική παρέμβαση χρησιμοποιεί ουσιαστικά την ‘εικόνα’ ως ταχύτερη οδό προς το ασυνείδητο και τις διεργασίες του (πρωτογενής διαδικασία σκέψης/ primary process thinking). Όπως περιγράφει ο Suler (2009):

“Πιο κοντά στην πρωτογενή διαδικασία σκέψης, όπως και στα όνειρα ή στη φαντασία, οι οπτικές εικόνες μεταφέρουν υποκείμενες σκέψεις, αναμνήσεις και συναισθήματα προσπερνώντας τις άμυνες του εγώ (Suler, 1996)” (5). Ουσιαστικά, η εικόνα μετατρέπεται σε έναν “ενδιάμεσο χώρο” όπου προβάλλεται το ασυνείδητο υλικό του συμμετέχοντα και αποτελεί μια προέκταση της ψυχικής του κατάστασης.

Παρόλα αυτά, η Φωτοθεραπεία και η Θεραπευτική φωτογραφία διαφοροποιούνται σημαντικά από την εικαστική θεραπεία καθώς αφορούν εικόνες της εξωτερικής πραγματικότητας ενώ η εικαστική θεραπεία αφορά περισσότερο οπτικά δημιουργήματα της μνήμης ή της φαντασίας του ατόμου.

“Ο καλύτερος τρόπος για να κατανοήσει κανείς την τεχνική της Φωτοθεραπείας είναι να θυμάται ότι οι φωτογραφίες μιλούν μεταφορικά και συμβολικά, προς και από το ασυνείδητο χωρίς να παρεμβάλλονται καθόλου λέξεις ενδιάμεσα, κι έτσι κάθε μια φωτογραφία έχει τη δυνατότητα να είναι πολύ χρήσιμη ως ερέθισμα αλλά και καταλύτης για την πολύτιμη ψυχοθεραπευτική επεξεργασία…” (1).

–Οι τεχνικές της Φωτοθεραπείας

Οι τεχνικές που εφαρμόζονται προκύπτουν ουσιαστικά από τους διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους το άτομο μπορεί να συσχετισθεί με την κάμερα και τη φωτογραφία συγκεκριμένα, αν και πρακτικά οι περισσότερες από αυτές αλληλο-καλύπτονται. Ας τις εξετάσουμε αναλυτικά (1):

α. Φωτογραφίες που έχει τραβήξει ο ίδιος ο συμμετέχων ή έχει συλλέξει σε άλλα μέσα, όπως, για παράδειγμα, τα περιοδικά, το διαδίκτυο κ.ά. Οι φωτογραφίες αυτές μπορεί να έχουν τραβηχτεί από τον ίδιο αυθόρμητα ή να έχουν προκύψει κατόπιν πρότασης του θεραπευτή κατά τη διάρκεια μιας συνεδρίας.

Φωτογραφία 1

Η φωτογραφία 1 έχει τραβηχτεί από έναν συμμετέχοντα κατόπιν παρότρυνσης να περιπλανηθεί στην γειτονιά που μένει και να αποθανατίσει στιγμές, εικόνες και τοπία που συναντά καθημερινά.

β. Φωτογραφίες που έχουν τραβήξει “άλλοι” για τον συμμετέχοντα, είτε το γνωρίζει και έχει ποζάρει ο ίδιος εκείνη τη στιγμή είτε όχι. Η ουσία είναι εδώ ότι “άλλοι” έχουν επιλέξει εκείνη τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή την τοποθεσία, το χρόνο, το περιεχόμενο και όλο το πλαίσιο λήψης της συγκεκριμένης φωτογραφίας που έχει τραβηχτεί. Είναι σημαντικό να παρατηρήσουμε πώς ποζάρει κανείς, εάν χαμογελά ή δεν χαμογελά, ανάλογα με το πώς νιώθει για το άτομο που πατά το “κλικ” της κάμερας του.

Σχετικό εδώ είναι το παράδειγμα μιας κοπέλας σε ατομική ψυχοθεραπεία που άρχισε να παρατηρεί πως πάντα σε φωτογραφίες που έβγαινε με άλλους ανθρώπους στεκόταν δεξιά και προς το τέλος της σειράς καθώς εκεί ένιωθε ότι ήταν μια θέση όπου η ίδια “δεν έπεφτε άμεσα στο μάτι των άλλων…”. Δεν ήθελε να είναι σε άμεση θέαση των άλλων και προτιμούσε να ακολουθεί πάντα στην …”ουρά” των εξελίξεων και των γεγονότων μιας παρέας.

γ. Αυτοπροσωπογραφίες, δηλαδή λήψεις που έχει κάνει ο ίδιος ο συμμετέχων για τον εαυτό του, κυριολεκτικά ή μεταφορικά. Το σημαντικό στοιχείο πάντως εδώ είναι ότι ο ίδιος ο συμμετέχων έχει αποφασίσει και έχει επιλέξει όλες τις παραμέτρους λήψης της φωτογραφίας.

Η Weiser (1) αναφέρει εδώ ένα ενδιαφέρον παράδειγμα αυτοπροσωπογραφίας στο άρθρο της σχετικά με τις τεχνικές της Φωτοθεραπείας στη Συμβουλευτική και τη Θεραπεία:

Πρόκειται για τον Lee o οποίος είχε διαγνωσθεί HIV-θετικός πριν 7 χρόνια. Ο Lee, κατά τη διάρκεια της παραμονής του σε ένα ξενοδοχείο, ζήτησε από μια φίλη του να τραβήξει αυτή τη συγκεκριμένη φωτογραφία (2). Ο ίδιος βέβαια ρύθμισε όλες τις παραμέτρους της συγκεκριμένης λήψης καθώς βέβαια και τις στιγμές που έλεγε στη φίλη του να τις κάνει.

Φωτογραφία 2

Όπως περιγράφει (1), όταν είδε αυτή την κούνια στο δωμάτιο του ξενοδοχείου που έμενε ήθελε να μπει μέσα σε αυτή και να νιώσει ξανά τη ζωή και την ανεμελιά της βρεφικής του ηλικίας, αλλά και την αίσθηση συνέχειας που τόσο πολύ λείπει τώρα από τη ζωή του. Τότε που ένιωθε τόσο ασφαλής και ήσυχος…

Οι αυτοπροσωπογραφίες μπορεί να διακινήσουν έντονα συναισθήματα και βαθύ ασυνείδητο υλικό του συμμετέχοντα καθώς ο ίδιος αντιμετωπίζει άμεσα την εικόνα του εαυτού του αλλά έχει επίσης στοιχειοθετήσει και όλες τις παραμέτρους λήψης της αυτοπροσωπογραφίας, στοιχεία που είναι εξίσου σημαντικά για την εικόνα που προκύπτει αλλά και για την ερμηνεία της. Αυτός ακριβώς είναι και ο λόγος που οι αυτοπροσωπογραφίες αποτελούν τόσο άμεσο και αποτελεσματικό μέσο ενεργοποίησης βαθιάς αναλυτικής επεξεργασίας στην ψυχοθεραπευτική διαδικασία.

δ. Οικογενειακά άλμπουμ ή άλλες συλλογές αυτοβιογραφικών στοιχείων σε διάφορες μορφές, όπως είναι, για παράδειγμα, στον τοίχο, στο ψυγείο, σε διαδικτυακά άλμπουμ, στο πορτοφόλι, στο desktop κ.ά. τα οποία μοιάζει να έχουν …μια ζωή από μόνα τους.

Φωτογραφία 3

Η Κ έφερε τη φωτογραφία 3 στη θεραπεία καθώς την ξαναείδε, μετά το θάνατο της μητέρας της, σε οικογενειακό άλμπουμ και της θύμισε πολλά δύσκολα γεγονότα και “στενάχωρα” παπούτσια που είχε φορέσει στη ζωή της από παιδί μέχρι σήμερα…

ε. Προβολές μέσω της φωτογραφίας (Photo-projectives)

Η τεχνική αυτή ουσιαστικά ενυπάρχει και στις τέσσερις προηγούμενες τονίζοντας και πάλι τη μεγάλη σημασία που υφίσταται μεταξύ της φωτογραφίας και του τρόπου με τον οποίο την “βλέπει” ένα συγκεκριμένο άτομο. Μπορεί να είναι μια φωτογραφία που την έχει τραβήξει ο ίδιος ή όχι, σημασία όμως έχει εδώ το πώς αυτή η συγκεκριμένη φωτογραφία “μιλάει” για τον ίδιο και σχετίζεται με τα βαθύτερα και ασυνείδητα στοιχεία της προσωπικότητας και της ψυχολογικής του κατάστασης που “προβάλλονται” εκείνη τη στιγμή στο συγκεκριμένο φωτογραφικό στιγμιότυπο. Ουσιαστικά ποτέ δύο άτομα δεν θα “δουν” με τον ίδιο τρόπο μια φωτογραφία γιατί ο καθένας τους, τη στιγμή που την βλέπει, προβάλλει δικά του προσωπικά στοιχεί στην εικόνα.

Πρακτικά, εδώ μιλάμε ουσιαστικά για οποιαδήποτε φωτογραφία επιλέγει ο θεραπευόμενος ή ο θεραπευτής κατά τη διάρκεια μιας ψυχοθεραπευτικής συνεδρίας και ουσιαστικά αυτή η τεχνική ενυπάρχει και στις τέσσερις προηγούμενες.

Φωτογραφία 4

Η φωτογραφία 4 τραβήχτηκε από την Α σε έναν περίπατο στο κέντρο της Αθήνας “… καθώς της φάνηκε ερμητικά κλειστή…”. Όπως περιγράφει η ίδια, κοντοστάθηκε και αναρωτήθηκε αν το σπίτι αυτό κατοικείται και τι μπορεί να κρύβουν οι κλειστές πόρτες του…

Φωτογραφία 5

Κατά τη διάρκεια μιας συνεδρίας ο Κ επέλεξε τη φωτογραφία 5 ανάμεσα σε άλλες που είχαν απλωθεί εκείνη την ημέρα στο τραπέζι του γραφείου. Όπως ανέφερε, αυτή η φωτογραφία του έδειχνε ένα παγκάκι που είχε πολλά να “πει” και αντικατόπτριζε τον τρόπο με τον οποίο αισθανόταν ο ίδιος σε εκείνη την περίοδο της ζωής του.

Κάθε φωτογραφία λοιπόν αποτελεί μια ιστορία “μοναδική”, μια δημιουργία του λήπτη της που εκείνη τη συγκεκριμένη “μοναδική” στιγμή επέλεξε τον τόπο, τον τρόπο, τους ανθρώπους, το χρώμα κοκ. που θα αποθανατίσει η εικόνα αυτή. Μοναδικός όμως είναι και ο τρόπος με τον οποίο κάθε μάτι θα δει αυτή τη συγκεκριμένη εικόνα με βάση και πάλι τα ατομικά προσωπικά μάτια της ψυχής του που κάνουν πλέον τη δική τους αφήγηση αυτού που βλέπουν… Για όλους αυτούς τους λόγους η φωτογραφία αποτελεί μια μοναδική οδό στην ψυχική επικοινωνία των ανθρώπων, την αλληλεπίδρασή τους και πρέπει να την παίρνουμε σοβαρά. Αρχίστε κι εσείς να παρατηρείτε τις λεπτομέρειες στον τρόπο με τον οποίο εσείς ή άλλα αγαπημένα σας πρόσωπα ποζάρετε στις φωτογραφίες ή επιλέγετε τα τοπία που φωτογραφίζετε, ακόμη και τις φωτογραφίες που επιλέγετε να ανεβάσετε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και θα παρατηρήσετε πολλά ιδιαίτερα στοιχεία της προσωπικότητάς σας αλλά και των φίλων σας και θα γνωρίσετε κι εκείνους καλύτερα… Εξάλλου, όπως λέγεται σοφά, η εικόνα μιλάει πάντα από μόνη της! Κλικ!

Βιβλιογραφία

1. Judy Weiser (2004). Photo Therapy Techniques in Counselling and Therapy – Using Ordinary Snapshots and Photo Interactions to Help Clients Heal Their Lives, The Canadian Art Therapy Association Journal, vol. 17, No 2.

2. Adam Natoli (2011). The Psychologically Beneficial Aspects of Photography, Independent Study Project, Psychology Department, Rider University.

3. History & Development of PhotoTherapy, https://phototherapy-centre.com/

4. Photo Therapy & Therapeutic Photography Techniques – Photo-based Helping Techniques for Mental Health Professionals and others, https://phototherapy-centre.com/

5. Suler, J. R. (2009). The Psychotherapeutics of Online Photosharing, International Journal of Applied Psychoanalytic Studies 6(4): 339-344.

6. Suler, J. R. (1996). Mental imagery in the organization and transformation of the self. Psychoanalytic Review, 83, 655–672.

Σχετικά άρθρα:

– Alexander Kopytin (2004). Photography and Art Therapy. An easy partnership, Ιnscape, vol.9, No. 2.

– Rosy Martin (2009). Inhabiting the image: photography, therapy and re-enactment phototherapy. European Journal of Psychotherapy and Counselling, vol. 11, No. 1, 35-49.

– John Suler (2008). Image, Word, Action: Interpersonal Dynamics in a Photo-Sharing Community. Cyberpsychology & Behavior, vol. 11, No 5.

– Judy Weiser (2014). Establishing the Framework for Using Photos in Art Therapy (and other Therapies) Practices. Arteterapia: Papeles de arteterapia y educación artística para la inclusión social, vol. 9, 159-190.