«Όταν διαβάζω ένα ωραίο βιβλίο νιώθω σαν να χάνομαι μέσα σε αυτό. Χάνω την αίσθηση του χρόνου γύρω μου, το πού βρίσκομαι…».

«Δεν θυμάμαι αν το είδα σε όνειρο ή αν έγινε στην πραγματικότητα…».

«Γιατί ήρθα σε αυτό το δωμάτιο; Κάτι ήθελα να κάνω αλλά δεν θυμάμαι τι…».

Απλά αλλά συνηθισμένα παραδείγματα που συμβαίνουν σε όλους μας μέσα στην καθημερινότητα και στα οποία νιώθουμε σαν …να  είμαστε και δεν είμαστε εκεί, σαν το σώμα μας να είναι εκεί αλλά εμείς είμαστε κάπου αλλού… Πόσες φορές δεν έχει τύχει να χάσουμε ολόκληρα αποσπάσματα από μια συζήτηση σε παρέα φίλων απλά γιατί δεν είμαστε εκεί και το μυαλό μας τρέχει κάπου αλλού, ή να μην θυμόμαστε λεπτομέρειες από ένα συμβάν που μας προκάλεσε στρες…

Η ψυχική αποσύνδεση αποτελεί ουσιαστικά μια υγιή άμυνα προσαρμογής του ατόμου όταν έρθει αντιμέτωπο με στρες που δεν μπορεί να διαχειριστεί ή μια εμπειρία απειλητική για την ασφάλεια και τη ζωή του. Παράλληλα, όπως παρατηρείται και στα παραπάνω παραδείγματα, πολλά ψυχικά υγιή άτομα βιώνουν ήπια συμπτώματα ψυχικής αποσύνδεσης περιστασιακά, χωρίς να «απειλούνται» από κάποιον στρεσογόνο παράγοντα. Συχνά η κούραση, το στρες της καθημερινότητας ή γεγονότα που οι ίδιοι δεν συνειδητοποιούν ότι πιέζουν την καθημερινότητά τους τούς κάνουν περιστασιακά να «αποκόβονται» από τα δυσάρεστα τεκταινόμενα…

Είναι λοιπόν σημαντικό να τονιστεί ότι η συγκεκριμένη αμυντική διεργασία κινείται σε ένα συνεχές, εκκινώντας από καθημερινές ήπιες αντιδράσεις προσαρμογής στο στρες, την κούραση ή τις απαιτήσεις της καθημερινότητας, συνεχίζοντας σε μια κλίμακα πιο αμυντικής διεργασίας και καταλήγοντας στην κλινική διάγνωση των Αποσυνδετικών Διαταραχών (Dissociative Disorders), όπως καταγράφονται επίσημα στο διαγνωστικό εγχειρίδιο της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρείας (DSM 5 – Diagnostic & Statistical Manual of Mental Disorders, 1).

Ας εξετάσουμε όμως κάποια σχετικά παραδείγματα (2):

«Δυσκολεύομαι πολύ να θυμηθώ τι είπα σε μια παρουσίασή μου…».

«Αντιδρώ διαφορετικά με διαφορετικούς ανθρώπους».

«Κάνω μια έκρηξη στο σύζυγό μου και μετά δεν θυμάμαι τι του είπα…».

«Δεν άφησα τον εαυτό μου να νιώσει τίποτα για το διαζύγιο μέχρι που ολοκληρώθηκε η διαδικασία. Τα συναισθήματά μου απλά «κλείνουν» όταν αντιμετωπίζω κάτι που με αγχώνει».

«Δεν νιώθω ο εαυτός μου. Νιώθω σαν ένα άλλο άτομο μέσα μου…».

«Είμαι σαν ένα φίλτρο… Το ποιος είμαι σε μια συγκεκριμένη μέρα εξαρτάται από το τι μπαίνει και τι βγαίνει από μέσα μου. Δεν νιώθω πάντα συνδεδεμένος…».

«Ήμουνα στο σπίτι με τη μητέρα μου και ήταν όλα σαν ψεύτικα… Ήξερα ότι ήταν η μητέρα μου, απλά είχα μια αίσθηση σαν να μην ήταν πραγματικά η μητέρα μου…».

«Είναι σαν να παρακολουθείς μια ταινία μέσα στο μυαλό σου και απορροφάσαι τελείως από αυτήν. Και ξεχνάς ποιος είσαι, πού είσαι, τι ώρα είναι, τι συμβαίνει στη ζωή σου…».

«Είμαι σε ένα κέλυφος και νιώθω κενός μέσα μου…».

«Νιώθεις σαν ένα σοκ και … ξέρεις ότι εκείνη τη στιγμή κάνεις κάτι αλλά νιώθεις ότι κάποιος άλλος το κάνει. Παρακολουθείς τον εαυτό σου από μια απόσταση…».

«Νιώθω ένα έντονο συναίσθημα να με καταλαμβάνει και τότε είναι σαν να χάνω τον έλεγχο του εαυτού μου. Νιώθω ότι ένα άλλο άτομο θα κάνει ό, τι θέλει και ότι εγώ θα βρίσκομαι σε μια γωνία, αβοήθητη, περιμένοντας να δω τι θα συμβεί…».

Ποια γεγονότα ή εμπειρίες είναι δυνατόν να προκαλέσουν την εκδήλωση της αμυντικής διεργασίας της ψυχικής αποσύνδεσης; Σαφώς υπάρχουν διάφορα είδη τραυματικών εμπειριών, κυρίως εκείνες που διαδραματίζονται μέσα στο οικογενειακό περιβάλλον σε συναισθηματικό, σωματικό ή σεξουαλικό επίπεδο. Άλλα είδη τραυματικών εμπειριών συμπεριλαμβάνουν τις φυσικές καταστροφές (π.χ. οι σεισμοί), τα πολιτικά γεγονότα (π.χ. το ολοκαύτωμα), τους πολέμους, τις καταστάσεις αιχμαλωσίας, τις πράξεις βίας, τις οικονομικές πιέσεις ή και το πένθος που βιώνουμε μετά τα θάνατο ενός συγγενικού ή οικείου προσώπου. Η αποσύνδεση αποτελεί μια ψυχική αμυντική διεργασία που παρατηρείται σε όλους τους πολιτισμούς ανά τον κόσμο και τα ερευνητικά δεδομένα υποδεικνύουν ότι οι εκδηλώσεις της είναι παρόμοιες σε όλα τα κράτη και τους πολιτισμούς (4).

Μια υγιής άμυνα προσαρμογής

Ένας κύριος, ηλικίας 36 ετών, περιγράφει το ατύχημα που είχε ένα βράδυ οδηγώντας στην εθνική οδό όταν έχασε τον έλεγχο του αυτοκινήτου του. Στην προσπάθειά του να φρενάρει απότομα, το αυτοκίνητο άρχισε να γυρνά γύρω γύρω πέφτοντας τελικά πάνω σε ένα δέντρο και ο ίδιος πάνω στο τιμόνι.

«Το είδα όλο να συμβαίνει μπροστά μου, σαν να ήμουνα ένας περαστικός που παρακολουθούσε το συμβάν από την άκρη του δρόμου. Είδα τον εαυτό μου να γυρνάει γύρω γύρω μέσα στο αυτοκίνητο και να πέφτει πάνω στο δέντρο, και ήμουνα σίγουρος ότι θα πεθάνω. Αλλά, για έναν περίεργο λόγο, δεν ένιωθα κανένα συναίσθημα. Δεν φοβόμουνα γιατί τίποτα από όλα αυτά δεν έμοιαζε αληθινό. Ήταν σαν να παρακολουθώ μια ταινία σε αργή κίνηση. Το ένα λεπτό έμοιαζε με μία ώρα, και μπορούσα να δω λεπτομέρειες τόσο καθαρά, ακόμα και κομμάτια σκόνης πάνω στον υαλοκαθαριστήρα. Αλλά το δέντρο που φάνηκε ξαφνικά μπροστά μου έμοιαζε να είναι μικρό και αρκετά μακριά. Όταν το τρακάρισμα με πέταξε πάνω στο τιμόνι και η κόρνα άρχισε να χτυπά, πετάχτηκα έξω και έπιασα το κινητό μου για να καλέσω βοήθεια» (2).

Το παράδειγμα αυτό περιγράφει μια κατάσταση ψυχικής αποσύνδεσης που βιώνεται από ένα άτομο σε μια περίσταση απειλητική για τη ζωή του: αντιλαμβανόμενο ότι βρίσκεται σε θανάσιμο κίνδυνο ή ότι πρόκειται να πεθάνει «αποσυνδέεται» από τη συνολική εμπειρία συνείδησης, μνήμης, ταυτότητας, συναισθήματος, αντίληψης κλπ. στην οποία τελούν όλοι οι άνθρωποι υπό φυσιολογικές συνθήκες. Έτσι, ενεργοποιήθηκαν διαφορετικές ή μεταποιημένες θα λέγαμε καταστάσεις συνειδητότητας (altered states of consciousness) που τον βοήθησαν να αντλήσει δυνάμεις για να σωθεί και να διαχειριστεί την κατάσταση η οποία, υπό διαφορετικές συνθήκες, θα ήταν καταιγιστική και πιθανόν μοιραία για την επιβίωσή του. Ίσως, με αυτό το μηχανισμό, να εξηγείται και η φράση που πολλές φορές αναφέρουμε για ανθρώπους που αντιμετωπίζουν με ιδιαίτερη ψυχραιμία έναν μεγάλο κίνδυνο: «Μα πού τις βρήκε τόσες δυνάμεις…».

Κατά τη διάρκεια αυτής της διαφορετικής κατάστασης συνειδητότητας παρατηρούνται τα εξής (2):

-Αίσθηση ότι αποσυνδέεσαι από τον εαυτό σου και το σώμα σου.
-Αίσθηση μη πραγματικότητας.
-Συναισθηματικό μούδιασμα.
-Οι αισθήσεις τελούν υπό πλήρη αιχμή.
-Αλλαγές στον τρόπο αντίληψης του περιβάλλοντος.
-Αίσθηση ότι ο χρόνος κυλά αργά.
-Αίσθηση ότι οι σκέψεις περνούν πολύ γρήγορα, σχεδόν αυτόματα.
-Αυτόματες ή ρομποτικές κινήσεις.
-Σαν να ζωντανεύουν αναμνήσεις και το άτομο νιώθει ότι τις ξαναζεί.

Όταν ένα άτομο αντιμετωπίζει κίνδυνο για τη ζωή του, προκειμένου να επιβιώσει και να σωθεί, τα συναισθήματα, οι αισθητηριακές εμπειρίες, οι σκέψεις, οι θύμησες, οι εικόνες από το τραυματικό γεγονός σαν να «αποσυνδέονται» από τη συνείδησή του και να καταγράφονται σε ένα περιφερειακό επίπεδο συνειδητότητας. Με αυτό τον τρόπο, η αμυντική διεργασία της ψυχικής αποσύνδεσης αλλάζει /τροποποιεί την πραγματικότητα αλλά, παράλληλα, επιτρέπει στο άτομο να παραμείνει σε επαφή με αυτήν προκειμένου να βοηθήσει τον εαυτό του στον κίνδυνο που αντιμετωπίζει και να σωθεί. Η παράλληλη αυτή κατάσταση ταιριάζει απόλυτα με πολλές περιγραφές που δίνουν άνθρωποι που έχουν αντιμετωπίσει εμπειρίες απειλητικές για τη ζωή τους, όπως, για παράδειγμα, «ήταν σαν να…», ή «το έβλεπα όλο να συμβαίνει σαν να ήμουνα απλά θεατής, ή «ήταν σαν να παρακολουθώ ένα από αυτά τα ιατρικά σήριαλ της τηλεόρασης…». Τα λεγόμενα αυτά επαληθεύουν το γεγονός ότι, όταν οι άνθρωποι βρεθούν σε αυτή την κατάσταση, νιώθουν ότι αυτό που τους συμβαίνει δεν είναι αληθινό αλλά, παράλληλα, σε ένα άλλο επίπεδο, γνωρίζουν ότι είναι αληθινό. Όταν επανέρχονται από το σοκ, το αποσυνδεδεμένο υλικό μπορεί να μην είναι άμεσα διαθέσιμο, αλλά, παρόλα αυτά, δεν χάνεται. Είναι σαν να παραμένει εκεί αναμένοντας να έρθει στην επιφάνεια.

Από μια υγιή άμυνα προσαρμογής στην Αποσυνδετική Διαταραχή

Η παραπάνω αμυντική διεργασία μπορεί βέβαια να εκδηλωθεί και σε άτομα που αντιμετωπίζουν πολύ έντονη εσωτερική πίεση ή περιστασιακά έντονο στρες σε συγκεκριμένες περιστάσεις, χωρίς, με άλλα λόγια, να απειλείται η ζωή τους. Ας δούμε όμως δύο σχετικά παραδείγματα:

-«Ήταν μια πολύ δύσκολη περίοδος στη δουλειά μου και οι ρυθμοί είχαν ανέβει τόσο απαιτητικά. Έπεφτα το βράδυ να κοιμηθώ και κυριολεκτικά νεκρωνόμουνα. Το πρωί με πολλή δυσκολία μπορούσα να σηκωθώ από το κρεβάτι, σαν κυριολεκτικά το σώμα μου να είχε γίνει ένα βαρίδι και αρνιόμουνα να σηκωθώ. Όταν τελικά σηκώθηκα από το κρεβάτι εκείνη την ημέρα άρχισα να ντύνομαι και, κοιτώντας στον καθρέφτη, είπα: «Ποια είναι αυτή; Την γνωρίζω;». Το πρόσωπο που έβλεπα στον καθρέφτη ήταν κυριολεκτικά ένας άγνωστος άνθρωπος, αλλά σαν να ήξερα ότι ήμουνα εγώ, αλλά και ότι δεν ήμουνα… Ήταν πολύ τρομακτικό και βγήκα πολύ γρήγορα από όλο αυτό, ντύθηκα και έφυγα για τη δουλειά. Δεν συνέβη ξανά κάτι παρόμοιο».

-«Καθόμουνα στο γραφείο μου και ο φόρτος εργασίας είχε φτάσει στο απροχώρητο. Τα τηλέφωνα χτυπούσαν ασταμάτητα, οι πελάτες ζητούσαν ό, τι μπορείς να φανταστείς και οι παραγγελίες έτρεχαν διαρκώς… Να αγοράζεις, να πουλάς, να τηλεφωνείς, να υπογράφεις… Κοίταξα γύρω μου και είδα και όλους τους συναδέλφους να τελούν σε μια παρόμοια κατάσταση… Μετά συνέβη κάτι αστείο… Ήξερα αυτούς τους ανθρώπους, τους έβλεπα κάθε μέρα, αλλά δεν έμοιαζαν αληθινοί… Όλη η σκηνή γύρω μου δεν έμοιαζε αληθινή… ήταν όλο πολύ παράξενο, σαν να έβγαινε από ένα όνειρο… Αυτό κράτησε περίπου τριάντα δευτερόλεπτα και μετά επανήλθα στην πραγματικότητα και… πήρα μια ακόμη παραγγελία».

Ποια είναι λοιπόν η διαχωριστική γραμμή που βοηθά να διακρίνουμε πότε ένας άνθρωπος αντιμετωπίζει περιστασιακά μια τέτοια εμπειρία ή εκδηλώνει συμπτώματα Αποσυνδετικής Διαταραχής (2);

-Η διάρκεια των επεισοδίων: Τα άτομα που δεν εκδηλώνουν συμπτώματα της Αποσυνδετικής Διαταραχής περιγράφουν το επεισόδια που έχουν βιώσει ως πολύ μικρής διάρκειας, ότι συμβαίνουν σπάνια και ότι γενικότερα δεν επηρεάζουν την ποιότητα της προσωπικής, κοινωνικής ή επαγγελματικής τους ζωής. Αντιθέτως, σε περίπτωση κλινικής διάγνωσης, τα επεισόδια είναι πολύ συχνά, επίμονα, επαναλαμβανόμενα και επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό όλες τις πτυχές της ζωής τους.

-Η αξιολόγηση του συμβάντος: Τα άτομα που αντιμετωπίζουν περιστασιακά μια τέτοια εμπειρία την αξιολογούν ως «ήπια» όσον αφορά τη διάρκεια, τη συχνότητα αλλά και την οδύνη ή δυσλειτουργία που προκαλεί στη ζωή τους. Αντιθέτως, σε περίπτωση κλινικής διάγνωσης, το άτομο αξιολογεί την εμπειρία του ως σοβαρή και κάνει λόγο για αλλαγή της ταυτότητάς του ή την αίσθηση ότι έχει διαφορετικές προσωπικότητες.

-Η μνήμη: Όπως προαναφέρθηκε, το άτομο που αντιμετωπίζει αυτή την εμπειρία ως άμυνα σε μια περίσταση στρες στη ζωή του έχει συχνά την αίσθηση της πανοραμικής μνήμης, δηλαδή σαν να πέρασε όλη η ζωή μπροστά από τα μάτια του… Αντιθέτως, σε περίπτωση κλινικής διάγνωσης, το άτομο εκδηλώνει αμνησία για το τραυματικό γεγονός καθώς και συχνά, επαναλαμβανόμενα και έντονα επεισόδια μιας αίσθησης αμέτρητου «χαμένου χρόνου» ή κενά μνήμης για μεγάλα διαστήματα της ζωής του.

Παράλληλα, η αναπόληση της ζωής που έχει περάσει απαρτίζεται κυρίως από ευχάριστες αναμνήσεις που έχουν μεν ξεχαστεί αλλά ξεπηδούν  άναρχα σαν από ένα κλειδωμένο ντουλάπι. Για τα άτομα που εκδηλώνουν συμπτώματα της διαταραχής οι μνήμες που ξυπνούν αποτελούν ένα είδος συναγερμού και είναι γεμάτες τρόμο. Πρόκειται για επαναλαμβανόμενα flashbacks ή επαναλήψεις του τραυματικού γεγονότος ακόμη και αν έχουν περάσει πολλά χρόνια…

-Η σύγχυση: Οι περισσότεροι άνθρωποι, όταν αντιμετωπίζουν μια κατάσταση στρες, εκδηλώνουν μια ενεργοποίηση των νοητικών τους λειτουργιών, σαν όλα να γίνονται με αστραπιαία ταχύτητα. Αντιθέτως, τα άτομα που εκδηλώνουν συμπτώματα Αποσυνδετικής Διαταραχής τελούν υπό σύγχυση. Η αμνησία τους προκαλεί κενά μνήμης και το γεγονός αυτό δυσχεραίνει την ανάσυρση σημαντικών προσωπικών πληροφοριών. Γνώσεις ή δεξιότητες που έχουν αποκτήσει μπορεί επίσης, κατά διαστήματα, να «εξαφανίζονται», σαν να σβήνονται ξαφνικά και να μην αφήνουν κανένα ίχνος πίσω τους. Για παράδειγμα, μια κυρία που ήταν πιανίστρια σε όλη της τη ζωή μπορεί να κάθεται αποσβολωμένη στο πιάνο και να μην γνωρίζει καν πώς να αρχίσει να παίζει…

-Το «συναισθηματικό μούδιασμα»: Τα άτομα που έχουν βιώσει μια στρεσογόνα εμπειρία ή μια εμπειρία απειλητική για τη ζωή τους βιώνουν την αίσθηση «συναισθηματικού μουδιάσματος» ή θολώματος θα λέγαμε που συχνά συνοδεύει τέτοιες καταστάσεις ως ευχάριστη γιατί διατηρεί το φόβο και το άγχος τους υπό έλεγχο και τους βοηθά να παραμείνουν ήρεμοι. Αντιθέτως, στα άτομα που εκδηλώνουν συμπτώματα Αποσυνδετικής Διαταραχής η αίσθηση αυτή έχει διαφορετικά αποτελέσματα, σε σημείο που πολλές φορές να εντείνει το άγχος και να δημιουργεί έως και πανικό ή τρόμο. Ο λόγος είναι ότι αυτή η αίσθηση εσωτερικής κενότητας ή νέκρωσης συνδέεται άμεσα με το τραυματικό γεγονός που έχουν βιώσει στο παρελθόν, κυρίως όταν πρόκειται για περιπτώσεις κακοποίησης στην παιδική ηλικία.

Αποσυνδετικές Διαταραχές (Dissociative Disorders)

Σύμφωνα με το διαγνωστικό εγχειρίδιο της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρείας (DSM 5 – Diagnostic & Statistical Manual of Mental Disorders) (1), οι Αποσυνδετικές Διαταραχές χαρακτηρίζονται από μια διατάραξη, αποδιοργάνωση αλλά και ασυνέχεια στη φυσιολογική οργάνωση και ενότητα της συνείδησης, της μνήμης, της αίσθησης ταυτότητας, του συναισθήματος, της αντίληψης, της σωματικής αναπαράστασης, του σωματικού ελέγχου και της συμπεριφοράς. Τα συμπτώματα της διαταραχής μπορούν να επηρεάσουν σε μεγάλο βαθμό όλες τις πτυχές ψυχικής λειτουργίας του ατόμου.

Στις Αποσυνδετικές Διαταραχές περιλαμβάνονται οι εξής διαταραχές (1, 7, 8):

-Αποσυνδετική Διαταραχή Ταυτότητας (Dissociative Identity Disorder). Η παλαιότερη ορολογία ήταν Διαταραχή Πολλαπλής Προσωπικότητας.

-Αποσυνδετική Αμνησία ((Dissociative Amnesia).

-Διαταραχή Αποπροσωποποίησης/ Αποπραγματοποίησης (Depersonalization/ Derealization Disorder).

-Άλλες Συγκεκριμένες Αποσυνδετικές Διαταραχές (Other Specified Dissociative Disorder).

-Αποσυνδετική Διαταραχή μη Προσδιοριζόμενη αλλιώς (Unspecified Dissociative Disorder).

Ας εξετάσουμε όμως κάθε διαταραχή αναλυτικά:

Αποσυνδετική Διαταραχή Ταυτότητας – Dissociative Identity Disorder (Διαταραχή Πολλαπλής Προσωπικότητας)

Πολλοί από εμάς μπορεί να έχουμε μια εικόνα της Διαταραχής Πολλαπλής Προσωπικότητας από την ταινία «Σύμπιλ» ή «Τα τρία πρόσωπα της Εύας» στις οποίες αντικατοπτρίζεται καθαρά η διατάραξη και αποδιοργάνωση της ταυτότητας του ατόμου από δύο ή περισσότερες διαφορετικές προσωπικότητες ή «καταστάσεις προσωπικότητας» (personality states). H διατάραξη και αποδιοργάνωση της ταυτότητας μπορεί να συμπεριλαμβάνει μια έντονη αίσθηση ασυνέχειας του «εαυτού», έλλειψης ελέγχου, που συνοδεύεται από μεταβολές στο συναίσθημα, τη συμπεριφορά, την κατάσταση συνειδητότητας, τη μνήμη, την αντίληψη, τις γνωστικές λειτουργίες καθώς και τις αισθησιοκινητικές λειτουργίες. Οι εκδηλώσεις αυτές μπορεί να παρατηρούνται και να περιγράφονται από άλλους ή και από το ίδιο το άτομο (1,  7,  8).

Παράλληλα, εκδηλώνονται επαναλαμβανόμενα επεισόδια κενών μνήμης σχετικά με καθημερινά γεγονότα, σημαντικές προσωπικές πληροφορίες ή και συμβάντα από το τραυματικό γεγονός. Είναι σημαντικό όμως να τονίσουμε ότι αυτού του τύπου η αμνησία δεν ομοιάζει με τη συνήθη έννοια του «ξεχνώ» που όλοι γνωρίζουμε και βιώνουμε στην καθημερινότητά μας.

Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι στην Αποσυνδετική Διαταραχή Ταυτότητας μπορεί να συμπεριλαμβάνονται και καταστάσεις που αναφέρονται ως περιπτώσεις καταληψίας (possession), στις οποίες το άτομο μοιάζει να «καταλαμβάνεται» από μια άλλη οντότητα, πνεύμα κλπ. Πράγματι, αυτού του τύπου οι ψυχο- αποσυνδετικές εκδηλώσεις μπορεί να εκδηλώνονται σαν ένα «πνεύμα», ένα φάντασμα, μια εξωγήινη οντότητα ή ένας άνθρωπος από εξω-κοσμικό περιβάλλον έχει καταλάβει τον έλεγχο του ατόμου, και εκείνο αρχίζει να μιλά και να συμπεριφέρεται με έναν εντελώς διαφορετικό τρόπο. Για παράδειγμα, σε μια τέτοια διαδικασία ή τελετή, η συμπεριφορά του ατόμου μπορεί να ομοιάζει με το πνεύμα ενός μικρού παιδιού που πέθανε πρόσφατα από μια βαριά ασθένεια, και το άτομο να μιλά και να συμπεριφέρεται σαν το παιδί να ήταν ζωντανό και να μιλούσε… (1). Ή, σε άλλη περίπτωση, το άτομο μπορεί να έχει καταληφθεί από έναν δαίμονα ή μια θεότητα και η συμπεριφορά του να αλλοιώνεται κυριολεκτικά  ζητώντας να τιμωρηθεί ένας συγγενής για μια πράξη του κοκ.

Παρόλα αυτά, είναι σημαντικό να τονιστεί ότι τέτοιες εκδηλώσεις δεν εκλαμβάνονται και δεν καταχωρούνται ποτέ ως συμπτώματα Αποσυνδετικής Διαταραχής Ταυτότητας όταν αποτελούν μέρος μιας ευρύτερα αποδεκτής πολιτισμικής ή θρησκευτικής πρακτικής ή εθίμου. Επιπλέον, όταν πρόκειται για μια πολιτισμική ή θρησκευτική εθιμοτυπία και συμμετοχή, το επεισόδιο περιορίζεται πάντα σε αυτή τη συγκεκριμένη συμμετοχή και δεν εκδηλώνεται επαναλαμβανόμενα, καθημερινά, με ανεπιθύμητα και δυσάρεστα συμπτώματα προκαλώντας οδύνη και δυσλειτουργία στην καθημερινή ζωή του ατόμου (5,  6, 13).

Τέλος, θα πρέπει να αναφερθεί ότι τα άτομα που εκδηλώνουν συμπτώματα της Αποσυνδετικής Διαταραχής Ταυτότητας επισκέπτονται τον ειδικό ψυχικής υγείας κυρίως για συμπτώματα κατάθλιψης, άγχους, χρήσης ουσιών, αυτοτραυματισμού κ.ά. Συχνά αποκρύπτουν ή δεν έχουν συνειδητοποιήσει πλήρως τη διατάραξη σε επίπεδο συνείδησης, την αμνησία ή άλλες αποσυνδετικές εκδηλώσεις που αντιμετωπίζουν.

Αποσυνδετική Αμνησία ((Dissociative Amnesia)

Η Αποσυνδετική Αμνησία χαρακτηρίζεται από τη μη ικανότητα του ατόμου να ανασύρει και να θυμηθεί σημαντικές αυτοβιογραφικές πληροφορίες, κυρίως από γεγονότα που ήταν τραυματικά ή αγχογόνα στη ζωή του. Θα πρέπει όμως και πάλι να σημειωθεί ότι οι εκδηλώσεις αυτές δεν συμβαδίζουν με αυτό που συνήθως εννοούμε με την έννοια «ξεχνώ». Επίσης, τα συγκεκριμένα συμπτώματα δεν αποδίδονται σε κάποια ιατρική νευρολογική πάθηση ή σε χρήση ουσιών.

Στο σημείο αυτό θα πρέπει να αναφερθεί και η περίπτωση της Αποσυνδετικής Αμνησίας με φυγή (fugue) (1, 3) που αναφέρεται σε ξαφνικό, απροσδόκητο ταξίδι /περιπλάνηση του ατόμου μακριά από τον τόπο διαμονής ή εργασίας, αδυναμία θύμησης του παρελθόντος του, σύγχυση για την ταυτότητά του ή και ανάληψη (μερική ή πλήρη) μιας νέας ταυτότητας.

Στις περισσότερες περιπτώσεις η φυγή δεν συμπεριλαμβάνει την ανάληψη μιας νέας ταυτότητας. Αν αυτό συμβεί, τότε αυτή είναι συνήθως λιγότερο ανεσταλμένη από ό, τι η προηγούμενη. Σε τέτοιες περιπτώσεις, το άτομο μπορεί να εμφανίζεται με ένα νέο όνομα ή εργασία, κοινωνικές επαφές κτλ. και να λειτουργεί κατ’ αυτόν τον τρόπο χωρίς ιδιαίτερη δυσκολία, για μεγάλο χρονικό διάστημα.

Το ταξίδι ή η περιπλάνηση μπορεί να αφορούν μικρά χρονικά διαστήματα (ώρες ή μέρες) σε κοντινές αποστάσεις αλλά και πιο περίπλοκα ταξίδια ή περιπλανήσεις για μεγάλα χρονικά διαστήματα (εβδομάδες ή μήνες). Πολλά άτομα αναφέρουν ότι έχουν διασχίσει εκατοντάδες χιλιόμετρα και αναρίθμητα εθνικά σύνορα στην περιπλάνησή τους… Κατά τη διάρκεια της φυγής το άτομο μπορεί να μην εμφανίζει ψυχοπαθολογία και, έτσι, να μην τραβά την προσοχή των άλλων. Κάποια στιγμή όμως, είτε λόγω της αμνησίας ακόμη και για πρόσφατα γεγονότα ή της άγνοιας για βασικά στοιχεία της ταυτότητάς του μπορεί να γίνει στόχος προσοχής. Η ανάνηψη είναι συνήθως γρήγορη και απότομη (όπως, βέβαια, και η έναρξη της φυγής) και μπορεί να μην υφίσταται καμία ανάμνηση σχετικά με τα γεγονότα που συνέβησαν κατά τη διάρκεια της φυγής/ περιπλάνησης.

Διαταραχή Αποπροσωποποίησης/ Αποπραγματοποίησης (Depersonalization/ Derealization Disorder).

Τα κύρια χαρακτηριστικά της Διαταραχής Αποπροσωποποίησης/ Αποπραγματοποίησης είναι επίμονα και επαναλαμβανόμενα επεισόδια αποπροσωποποίησης, αποπραγματοποίησης ή και τα δύο. Τα επεισόδια αποπροσωποποίησης χαρακτηρίζονται από μια αίσθηση μη πραγματικότητας ή αποστασιοποίησης από τον εαυτό. Το άτομο μπορεί να νιώθει ξένο ή μη οικείο με τον εαυτό του ή από διάφορες πτυχές του εαυτού του. Μπορεί να νιώθει αποστασιοποιημένο και αποσυνδεδεμένο από τον εαυτό του ως οντότητα (π.χ. «Είμαι κανένας» ή «δεν έχω εαυτό») ή να νιώθει σαν ένας εξωτερικός παρατηρητής του εαυτού του όσον αφορά τις σκέψεις του, τα συναισθήματά του, τις αισθήσεις που βιώνει από το σώμα του ή τις πράξεις του (π.χ. αλλαγές στην αισθητηριακή αντίληψη, την αίσθηση του χρόνου, την αίσθηση του εαυτού ως μη πραγματικού ή απόντος, συναισθηματικό ή σωματικό μούδιασμα) (1).

Στα επεισόδια αποπραγματοποίησης το άτομο βιώνει μια αίσθηση μη πραγματικότητας ή αποστασιοποίησης από το περιβάλλον: σαν μια αίσθηση μη οικείου, είτε για άλλους ανθρώπους, άψυχα αντικείμενα ή οτιδήποτε τον περιβάλλει. Μπορεί να νιώθει σαν να βρίσκεται μέσα σε μια ομίχλη, ένα όνειρο ή μια φούσκα… Σαν να υπάρχει ένα πέπλο ή ένας γυάλινος τοίχος ανάμεσα σε εκείνον και τον κόσμο γύρω του και οτιδήποτε τον περιβάλλει φαντάζει τεχνητό, άχρωμο ή άψυχο.

Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι κατά τη διάρκεια αυτών των επεισοδίων η επαφή με την πραγματικότητα παραμένει άθικτη. Επίσης, δεν διαγιγνώσκεται άλλη ψυχική διαταραχή, όπως σχιζοφρένεια, διαταραχή πανικού, καταστάσεις όπως η χρήση ουσιών ή άλλα ιατρικά προβλήματα (π.χ. επιληπτικές κρίσεις) (1, 7, 8).

Άλλη συγκεκριμένη Αποσυνδετική Διαταραχή (Other Specified Dissociative Disorder)

Στην κατηγορία αυτή αναφέρονται περιπτώσεις στις οποίες επικρατούν συμπτώματα και εκδηλώσεις Αποσυνδετικών Διαταραχών αλλά όχι κάποιας συγκεκριμένης. Στις περιπτώσεις αυτές ο κλινικός επιλέγει να δώσει τη διάγνωση «Άλλη Συγκεκριμένη Αποσυνδετική Διαταραχή» (Other Specified Dissociative Disorder), διευκρινίζοντας παράλληλα το συγκεκριμένο λόγο/ αιτία.
Σχετικά παραδείγματα μπορεί να είναι τα εξής:

-Περιπτώσεις σύγχυσης ταυτότητας που οφείλονται σε παρατεταμένο εξαναγκασμό/ καταναγκαστική πειθώ, όπως συμβαίνει, για παράδειγμα, σε περιπτώσεις κατήχησης σε καταστάσεις αιχμαλωσίας, πλύσης εγκεφάλου, βασανισμού, μακρόχρονης φυλάκισης για πολιτικούς λόγους, συμμετοχής σε αιρέσεις, φατρίες, δόγματα ή τρομοκρατικές οργανώσεις (1).

-Αποσυνδετική trance (dissociative trance)
Η κατάσταση αυτή χαρακτηρίζεται από μια έντονη συστολή ή παντελή απώλεια συναίσθησης του άμεσου περιβάλλοντος και όλων όσα αυτό περιλαμβάνει και εκδηλώνεται ως μη απόκριση ή ευαισθησία στα ερεθίσματα του περιβάλλοντος. Η έλλειψη απόκρισης μπορεί να συνοδεύεται από μικρές στερεοτυπικές συμπεριφορές (π.χ. κινήσεις των δακτύλων), τις οποίες το άτομο δεν συνειδητοποιεί ή δεν μπορεί να ελέγξει, καθώς επίσης και από παράλυση ή απώλεια συνείδησης. Η αποσυνδετική trance δεν αποτελεί μέρος μιας φυσιολογικής ή ευρύτερα αποδεκτής πολιτισμικής ή θρησκευτικής συλλογικής πρακτικής (1, 7, 8).

Αποσυνδετική Διαταραχή μη προσδιοριζόμενη αλλιώς (Unspecified Dissociative Disorder)

Στην κατηγορία αυτή αναφέρονται επίσης περιπτώσεις στις οποίες επικρατούν συμπτώματα και εκδηλώσεις Αποσυνδετικών Διαταραχών αλλά όχι κάποιας συγκεκριμένης. Η διάγνωση αυτή όμως δίνεται όταν ο κλινικός αποφασίζει ότι δεν μπορεί να αποδώσει έναν συγκεκριμένο λόγο/ αιτία της Διαταραχής και παρουσιάζει τις περιστάσεις για τις οποίες δεν υφίσταται επαρκής πληροφόρηση για μια πιο συγκεκριμένη ειδική διάγνωση. Για παράδειγμα, αναφέρεται η ψυχική ένταση αλλά η και ψυχο-αποσυνδετική κατάσταση που επικρατεί πολλές φορές σε αίθουσες επειγόντων περιστατικών ενός νοσοκομείου λόγω του άγχους και της αίσθησης κινδύνου ή επείγοντος (1).

Συνοψίζοντας, θα πρέπει να τονίσουμε ότι τα άτομα που εκδηλώνουν συμπτώματα Αποσυνδετικών Διαταραχών απευθύνονται στον ειδικό και ζητούν βοήθεια για μια ποικιλία άλλων προβλημάτων, όπως, για παράδειγμα, κατάθλιψη, αλλαγές της διάθεσης, δυσκολία συγκέντρωσης της προσοχής, απώλεια και κενά μνήμης, χρήση αλκοόλ ή άλλων ουσιών, εκρήξεις θυμού ή ακόμη και ψυχωσικές εκδηλώσεις. Επίσης, μπορεί να αναζητούν βοήθεια για ιατρικά προβλήματα, όπως είναι, για παράδειγμα, οι πονοκέφαλοι, οι ανεξήγητοι πόνοι και τα προβλήματα μνήμης. Σύγχρονα ερευνητικά δεδομένα υποδεικνύουν ότι η αμυντική διεργασία της ψυχικής αποσύνδεσης αποτελεί μια συχνά εμφανιζόμενη συμπτωματολογία και ότι οι ψυχο-αποσυνδετικές εκδηλώσεις είναι τόσο συχνές όσο και το άγχος, η κατάθλιψη κ.ά. Είναι σημαντικό τα άτομα που εκδηλώνουν αυτά τα συμπτώματα να λαμβάνουν έγκαιρα την κατάλληλη διαγνωστική αξιολόγηση και διάγνωση προκειμένου να μην καθυστερεί μια αποτελεσματική θεραπευτική αντιμετώπιση που είναι τόσο σημαντική για την εξέλιξή τους (4, 16, 17, 18).

Βιβλιογραφία

1.    DSM-5 (2013), Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. The American Psychiatric Association, Washington, DC.

2.    Marlene Steinberg & Maxine Schnall (2003). The Stranger in the Mirror. Dissociation – The Hidden Epidemic, HarperCollins, 2001, 2000.

3.    DSM-IV (1994). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. The American Psychiatric Association, Washington, DC.

4. Marlene Steinberg: In-Depth: Understanding Dissociative Disorders. http://psychcentral.com/lib/in-depth-understanding-dissociative-disorders/0001377

5. Marjolein van Duijl, Ellert Nijenhuis, Ivan H. Komproe, Hajo B.P.E. Gernaat, Joop T. de Jong (2010). Dissociative Symptoms and Reported Trauma Among Patients with Spirit Possession and Matched Healthy Controls in Uganda. Cult Med Psychiatry, 34:380-400.

6. Van Duijl M., Kleijn W., de Jong J. (2013). Are symptoms of spirit possessed patients covered by the DSM-IV or DSM-5 criteria for possession trance disorder? A mixed-method explorative study in Uganda. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, Sep 48(9):1417-30.

7. David Spiegel, Richard J. Loewenstein, Roberto Lewis-Fernández, Vedat Sar, Daphne Simeon, Eric Vermetten, Etzel Cardeña, Paul F. Dell (2011). Dissociative disorders in DSM-5. Depression and Anxiety, 28:E17–E45.

8. Spiegel D., Lewis-Fernández R., Lanius R., Vermetten E., Simeon D., Friedman M. (2013). Dissociative disorders in DSM-5. Annual Review of Clinical Psychology, 9:299-326.

9. Jackie Amos, Gareth Furber & Leonie Segal (2011). Understanding Maltreating Mothers: A Synthesis of Relational Trauma, Attachment Disorganization, Structural Dissociation of the Personality, and Experiential Avoidance. Journal of Trauma & Dissociation, 12:495–509.

10. Bethany L. Brand, Ruth Lanius, Eric Vermetten, Richard J. Loewenstein & David Spiegel (2012). Where Are We Going? An Update on Assessment, Treatment, and Neurobiological Research in Dissociative Disorders as We Move Toward the DSM-5. Journal of Trauma & Dissociation, 13:9–31.

11. Ellert R.S. Nijenhuis & Onno van der Hart (2011). Dissociation in Trauma: A New Definition and Comparison with Previous Formulations. Journal of Trauma & Dissociation, 12:416–445.

12. Karlen Lyons-Ruth, Lissa Dutra, Michelle R. Schuder & Ilaria Bianchi (2006). From Infant Attachment Disorganization to Adult Dissociation: Relational Adaptations or Traumatic Experiences? Psychiatr Clin North Am., March 29(1): 63–viii.

13. Stefano Ferracuti, Roberto Sacco & Renato Lazzari (1996): Dissociative Trance Disorder: Clinical and Rorschach Findings in ten persons reporting Demon Possesion and Treated by Exorcism. Journal of Personality Assessment, 66(3), 525-539.

14. A.A.T. Simone Reinders, Antoon T.M. Willemsen, Herry P.J. Vos, Johan A. den Boer, Ellert R.S. Nijenhuis (2012). Fact or Factitious? A Psychobiological Study of Authentic and Simulated Dissociative Identity States. PLoS ONE 7(6): e39279.

15. http://www.dissociative-identity-disorder.org/

16. Marlene Steinberg (1995): Handbook for the Assessment of Dissociation: A Clinical Guide. Washington, D.C., American Psychiatric Press.

17. Marlene Steinberg (1994): The Structured Clinical Interview for DSM-IV Dissociative Disorders-Revised (SCID-D). Washington, D.C., American Psychiatric Press.

18. Marlene Steinberg (2000): Advances in Diagnosing and Treating Dissociative Disorders: The SCID-D-R. Bulletin of the Menninger Clinic. 146-163.