Ο έφηβος κάθε εποχής και κάθε κοινωνίας χαρακτηρίζεται από παρορμητισμό, ενθουσιασμό, ιδεαλισμό, έντονη σεξουαλική αναζήτηση, τάση για υπερβολή, εγωκεντρισμό, αυθάδεια. Διανύει την ηλικία των εναντιώσεων και των αντιρρήσεων, του «παλικαρισμού», και αναζητά διαρκώς νέα πρότυπα προς εξιδανίκευση και ταύτιση. Τι γίνεται όμως με μια άλλη κατηγορία εφήβων που φαίνεται να αποστασιοποιείται και να μην προσομοιάζει σε αυτή την εικόνα του «επαναστάτη» και «ανατροπέα» των πάντων; Για τον έφηβο εκείνο που κλείνεται στον εαυτό του, διατηρεί χαλαρές κοινωνικές επαφές και, προπαντός, αποδέχεται «αδιαμαρτύρητα» την πραγματικότητα ως έχει; Πρόκειται για μια απόκλιση που πρέπει να μας θορυβήσει ή για ένα παροδικό στάδιο; Η απάντηση δεν είναι ίδια σε όλες τις περιπτώσεις.

Αντίδραση προσαρμογής
Το στάδιο της εφηβείας διακρίνεται από σημαντικές αλλαγές σε βιολογικό, διανοητικό, συναισθηματικό και κοινωνικό επίπεδο. Σε αυτόν τον κυκεώνα αλλαγών και ανακατατάξεων, κατά το οποίο ο έφηβος αναζητά απεγνωσμένα την προσωπική του ταυτότητα, το φορτίο είναι βαρύ, το άγχος του «ποιος είμαι» και «τι θέλω να κάνω» ογκώδες. Έτσι, πολλοί έφηβοι νιώθουν ασυνείδητα την ανάγκη να κλειστούν στον εαυτό τους προκειμένου να «μειώσουν» τα εισερχόμενα ερεθίσματα και να «εξοικονομήσουν» ενέργεια και χρόνο επεξεργασίας των νέων δεδομένων, να βαδίσουν ουσιαστικά με πιο αργούς και συντηρητικούς ρυθμούς για να μπορέσουν να προσαρμοστούν. Σε αυτή την περίπτωση, λοιπόν, η εσωστρέφεια αφορά περισσότερο μια αντίδραση προσαρμογής του εφήβου στο νέο στάδιο της ζωής του, που τον βοηθά να χειριστεί καλύτερα το άγχος του και να αντεπεξέλθει στις νέες απαιτήσεις.

Έλλειψη κοινωνικών δεξιοτήτων
Σε άλλες περιπτώσεις, όμως, ο έφηβος αποστασιοποιείται και δεν αντιδρά με περισσότερο δυναμισμό επειδή ουσιαστικά δεν διαθέτει τις κοινωνικές δεξιότητες για να κάνει κάτι τέτοιο. Κατά την εφηβεία οι σχέσεις με τους συνομηλίκους καθίστανται απαραίτητες για την εξέλιξη του νεαρού ατόμου. Ο έφηβος έχει ανάγκη να αναζητήσει άλλα πρότυπα, πέρα από τους γονείς του, με τα οποία θα ταυτιστεί, θα ανταλλάξει ιδέες, θα έρθει σε συναισθηματική επαφή και θα βρει υποστήριξη και αναγνώριση. Οι σχέσεις αυτές θα λειτουργήσουν άλλωστε ως ένα ενδιάμεσο «πειραματικό» στάδιο για τη μετάβασή του στον κόσμο των ενηλίκων. Αν λοιπόν ένας έφηβος δεν αλληλεπιδρά αποτελεσματικά κοινωνικά, νιώθει «άοπλος» και αδύναμος να προχωρήσει σε οτιδήποτε άλλο. Αρχίζει να νιώθει θλίψη, μελαγχολία, ίσως και απόγνωση, και κλείνεται όλο και περισσότερο στον εαυτό του, διατηρώντας έναν φαύλο κύκλο αποστασιοποίησης-μη επιβράβευσης που τελικά τον καθιστά κοινωνικά αδρανή.

Τα «πρέπει» των γονιών
Ο ρόλος της οικογένειας είναι επίσης σημαντικός. Συγκεκριμένες δομές οικογένειας μπορεί «να καταστέλλουν» από μόνες τους οποιαδήποτε επαναστατική διάθεση του εφήβου. Στην περίπτωση αυτή η διαδικασία πειραματισμού και αμφισβήτησης του εφήβου δεν ξεκινά ουσιαστικά ποτέ και ο ίδιος ενστερνίζεται αναντίρρητα τα πράγματα ως έχουν, δηλαδή όπως τα εκφράζουν οι γονείς του. Ακολουθεί πιστά τα «πρέπει» των γονιών, ταυτίζεται πλήρως με τις οικογενειακές αξίες και βέβαια δεν απομακρύνεται ποτέ, ούτε και κατά την ενήλικη ζωή, από τις αξίες της οικογένειας, αναπαράγοντας πάντα τα «πρέπει» χωρίς πολλές αμφισβητήσεις. Οι έφηβοι αυτοί ως ενήλικες διακρίνονται από συντηρητισμό, απόλυτο σεβασμό σε κάθε μορφή εξουσίας, ανάγκη για τάξη και οργάνωση, έλλειψη αυτονομίας κ.ά.

Οικογενειακές εντάσεις
Συγκρούσεις ή άλλα προβλήματα που διαδραματίζονται στην οικογένεια δημιουργούν επίσης άγχος στον έφηβο ο οποίος επιπλέον κατακλύζεται, σε αυτό το στάδιο, και από τόσα ερωτηματικά για τον εαυτό του! Η κακή σχέση του ζευγαριού, μια πιθανή διαδικασία διαζυγίου, οι σχέσεις με τα αδέρφια, οι ανταγωνισμοί και οι διεκδικήσεις μεταξύ τους, μπορεί να τον αγχώνουν επιπλέον και να τον οδηγούν σε εσωστρέφεια και παθητικότητα λόγω της θλίψης και του άγχους που βιώνει, αλλά και ως μια ύστατη προσπάθεια εύρεσης ενός συναισθηματικού «οχυρού» στις οικογενειακές εντάσεις. Οι εναντιώσεις και οι πειραματισμοί ίσως έρχονται σε δεύτερη μοίρα όταν προηγείται η διατήρηση της ψυχικής ισορροπίας μέσα σε μια οικογένεια που δονείται από συγκρούσεις και προβλήματα…

Ψυχική διαταραχή
Τέλος, είναι σημαντικό να εκτιμηθεί και η ύπαρξη πιθανής ψυχοπαθολογίας, δηλαδή, η διάγνωση ψυχικής νόσου η οποία καθιστά τον έφηβο εσωστρεφή, απομονωτικό και μη αποδοτικό στις σχολικές και εξωσχολικές του δραστηριότητες. Σε αυτή την περίπτωση μπορεί να γίνεται λόγος για κατάθλιψη, πιθανή διατροφική διαταραχή, γενικευμένη αγχώδη διαταραχή, ψυχωσική συνδρομή ή ακόμη και χρήση ουσιών που πολλές φορές μπορεί να εντοπισθεί από συγκεκριμένες στάσεις και συμπεριφορές του εφήβου.

Κάθε έφηβος έχει ανάγκη πειραματισμού, κοινωνικών επαφών και αμφισβήτησης, προκειμένου να εξερευνήσει τις πολύπλευρες πτυχές της προσωπικότητάς του και να συγκροτήσει μια αίσθηση προσωπικής ταυτότητας. Ο καθένας όμως θέλει το χρόνο αλλά και τον τρόπο του για να εξελιχθεί σε αυτή τη διαδικασία. Τα σημάδια για έναν έφηβο είναι ανησυχητικά όταν η κατάσταση κωλύεται επ’ αόριστον και ο έφηβος μοιάζει πια αβοήθητος, απελπισμένος, πολύ μόνος! Στο σημείο αυτό χρειάζεται ενθάρρυνση, υποστήριξη, πιθανόν και ειδική συμβουλευτική/ ψυχοθεραπευτική βοήθεια για να μπορέσει να εξελιχθεί και να αναπτύξει περαιτέρω το δυναμικό του.