«Δεν μπορώ να συνεχίσω να ζω. Δεν αντέχω άλλο πόνο και δυστυχία. Τώρα ήρθε η στιγμή που πρέπει να το κάνω. Το έχω αναβάλει πολύ καιρό. Ο Θεός ας με συγχωρέσει…».

Η αυτοκτονία, ως μια πράξη που αποσκοπεί και αποφέρει τελικά το θάνατο σε αυτόν που την σχεδιάζει, αποτελεί ουσιαστικά μια παράδοξη κατάσταση της ανθρώπινης φύσης που εκπλήσσει, προβληματίζει, τρομάζει… Επιστήμονες διαφόρων ειδικοτήτων, όπως γιατροί, ψυχολόγοι, κοινωνικοί λειτουργοί, νομικοί, θεολόγοι, φιλόσοφοι κ.ά., θέτουν σημαντικά ερωτήματα σχετικά με τα αίτια που προκαλούν αυτή την τόσο παράδοξη επιλογή: το τέλος της ίδιας της ζωής! Σημειώσεις από αυτόχειρες, όπως η παραπάνω, προκαλούν ποικίλα συναισθήματα και σκέψεις στους συγγενείς, στο ιατρικό προσωπικό που τους περιθάλπει, στις Αρχές που μπορεί να διερευνούν την υπόθεση, αλλά και στην ίδια την κοινωνία που καλείται να κατανοήσει, να προσδιορίσει και να ενσωματώσει μια τέτοια ανθρώπινη απόφαση, την πιο προσωπική όλων!

Ιστορική αναδρομή
Η σημασία και το νόημα που αποδίδεται στην πράξη της αυτοκτονίας διαφέρει σε συγκεκριμένες ιστορικές περιόδους. Για παράδειγμα, στην αρχαία Ελλάδα η αυτοκτονία θεωρείτο προσβολή έναντι της πολιτείας και οι αυτόχειρες στερούντο το δικαίωμα της ταφής σε νεκροταφεία της πόλης. Η ζωή θεωρείτο ένα δώρο από τους θεούς και το δικαίωμα της ζωής ή του θανάτου ορίζονταν μόνο από τους ίδιους. Η αυτοκτονία, επομένως, θεωρείτο μια πράξη «ανταρσίας» έναντι των θεών. Αντιθέτως, στην αυτοκρατορική Ρώμη περιστατικά αυτοκτονίας εκλαμβάνονταν συχνά ως πράξεις τιμής, ηρωισμού και αυτοθυσίας μεταξύ των πολιτικών ηγετών και των διανοουμένων της χώρας. Επί αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Ι (290-337 μ.Χ.) η νομοθεσία έναντι της αυτοκτονίας έγινε πιο αυστηρή επιβάλλοντας δήμευση της περιουσίας σε περίπτωση αυτοχειρίας προκειμένου να αποφευχθεί η ποινική δίωξη της υπόθεσης ή να αποζημιωθεί η πολιτεία για την απώλεια ενός πολίτη.
Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα η στάση απέναντι στο θέμα αυτό παρέμεινε διχασμένη. Θεωρείτο μια πράξη εγωιστική που έπρεπε να διωχθεί νομικά και γινόταν αποδεκτή μόνον όταν επιτελείτο για λόγους τιμής, π.χ., για την αποφυγή του βιασμού. Κατά την Αναγέννηση παρατηρείται για πρώτη φορά μια προσπάθεια ευρύτερης κατανόησης του ζητήματος και απόπειρες αυτοκτονίας γνωστών προσώπων της Ιστορίας ερμηνεύονται πια ως έκφραση φιλοσοφικών πεποιθήσεων. Σε αυτή την περίοδο η αυτοκτονία αναφέρεται για πρώτη φορά ως μια «πράξη παραφροσύνης».

Οι θρησκευτικές πεποιθήσεις κάθε κράτους και λαού διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στη θεώρηση του θέματος της αυτοκτονίας. Για παράδειγμα, σε μονοθεϊστικές θρησκείες όπως ο Χριστιανισμός, ο Ιουδαϊσμός, το Ισλάμ κ.ά., η αυτοκτονία θεωρείται αμαρτία απέναντι στο Θεό. Η αυτοθυσία θεωρείται μια πράξη αλτρουιστική αλλά η αυτοχειρία εγωιστική και για αυτό το λόγο αμαρτωλή. Το Ισλάμ, συγκεκριμένα, παρουσιάζεται εξαιρετικά αυστηρό στο ζήτημα αυτό, καθότι ο Αλλάχ καθορίζει τη μοίρα των ανθρώπων, επομένως και τη στιγμή που θα έρθει το τέλος της ζωής. Αντιθέτως, σε άλλες θρησκείες, όπως ο Ινδουισμός, ο Βουδισμός κ.ά., εκφράζεται μια πιο ευνοϊκή στάση στο θέμα της αυτοχειρίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η αποδοχή της παραδοσιακής τελετουργικής αυτοκτονίας του χαρακίρι (hara-kiri) που επιτελείτο στην Ιαπωνία ή των καμικάζι πιλότων του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου που αυτοκτονούσαν, ζωσμένοι με εκρηκτικά, στοχεύοντας σε αεροπλάνα του εχθρού.

Επιδημιολογικά στοιχεία
Σύγχρονες έρευνες διαπιστώνουν ότι το ποσοστό αυτοκτονιών αυξάνει διαρκώς σε παγκόσμιο επίπεδο, σημειώνοντας μία ιδιαίτερα ανησυχητική αυξητική τάση σε νεαρές ηλικίες, ιδιαίτερα μεταξύ 15-24 ετών. Υψηλότερα ποσοστά θανάτων από αυτοκτονία, με πιο βίαιους τρόπους, σημειώνονται στους άντρες σε σχέση με τις γυναίκες. Αντιθέτως, οι γυναίκες φαίνεται να επιχειρούν πιο συχνά αυτοκτονία αλλά με πιο ήπιους τρόπους, επιβιώνοντας τελικά σε μεγαλύτερο ποσοστό. Υψηλό ποσοστό αυτοκτονιών σημειώνεται επίσης στην τρίτη ηλικία, ιδιαίτερα στους άντρες ηλικίας άνω των 65 ετών, που ζουν μόνοι, σε κοινωνική απομόνωση. Για τις γυναίκες η ηλικία επικινδυνότητας εστιάζεται μεταξύ 45-64 ετών, σημειώνοντας μετέπειτα άνοδο στην ηλικία των 75 ετών.
Κατά τον Ν. Retterstol (1993) τα ποσοστά αυτοκτονιών φαίνεται να διαμορφώνονται καθοριστικά βάσει των ακόλουθων παραμέτρων επικινδυνότητας:

-Φύλο
-Ηλικία
-Οικογενειακή κατάσταση
-Κοινωνικο-οικονομική κατάσταση
-Ανεργία
-Μετανάστευση, προσφυγία
-Ποινική κράτηση
-Σεξουαλικός προσανατολισμός (ομοφυλοφιλία κλπ.)
-Χρόνια ασθένεια
-Επιτέλεση στρατιωτικής θητείας
-Φοιτητική ιδιότητα
-Κατοικία σε αστικές/ αγροτικές περιοχές
-Εποχή του χρόνου
-Ημέρα της εβδομάδας/ ώρα

Όπως τονίζει χαρακτηριστικά ο Ν. Retterstol, το στοιχείο της κοινωνικής ενσωμάτωσης και συνοχής φαίνεται να χαρακτηρίζει πολλές από τις παραπάνω παραμέτρους. Η ανάγκη του «ανήκειν» – σε διάφορες κοινωνικές ομάδες, όπως η οικογένεια, η εργασία, η θρησκεία, οι πολιτικές οργανώσεις κλπ. – αποτελεί βασικό στοιχείο της ανθρώπινης φύσης και το αίσθημα της μοναξιάς και της κοινωνικής απομόνωσης φαίνεται να παίζει καθοριστικό ρόλο στην ψυχική ισορροπία του ανθρώπου.

Συνήθεις τρόποι αυτοχειρίας
Η χρήση όπλου αποτελεί τον πιο συχνό τρόπο αυτοχειρίας σε ποσοστό 60%. Το 80% αυτών των αυτοκτονιών έχουν πραγματοποιηθεί από άντρες. Ο δεύτερος πιο συχνός τρόπος για τους άντρες είναι η απόπειρα απαγχονισμού. Για τις γυναίκες ο δεύτερος πιο συχνός τρόπος είναι η δηλητηρίαση, περιλαμβάνοντας και την υπερβολική δόση φαρμάκων. Άλλοι τρόποι αυτοχειρίας είναι η απόπειρα πνιγμού, η πτώση από μεγάλο ύψος, ο αυτοτραυματισμός κ.ά. Συχνά, οι τρόποι αυτοχειρίας διαχωρίζονται σε «καθοριστικούς» και μη, βάσει του ποσοστού επικινδυνότητας που τους διακρίνει. Περιπτώσεις αυτοκτονιών με χρήση όπλου ή πτώση από ύψος χαρακτηρίζονται ως ιδιαίτερα «καθοριστικές» καθώς εμπεριέχουν ελάχιστες πιθανότητες διάσωσης για το άτομο. «Καθοριστικές», επίσης, θεωρούνται οι απόπειρες στις οποίες ο αυτόχειρας λαμβάνει κάθε δυνατό μέτρο προκειμένου να μην εντοπισθεί και δεχτεί βοήθεια.

Τέλος, είναι σημαντικό να αναφερθούν πολλά είδη συμπεριφοράς που δεν γίνονται αντιληπτά ως απόπειρες αυτοκτονίας, σαφέστατα, όμως, διακρίνονται για τον ιδιαίτερο κίνδυνο που εγκυμονούν για το άτομο. Σχετικά παραδείγματα αφορούν την παρακινδυνευμένη οδήγηση, την «απροσεξία» σε διάφορα επαγγέλματα, την πρόκληση πυρκαγιάς σε κλειστό χώρο κ.ά. Οι συμπεριφορές αυτές εκφράζουν μια ασυνείδητη αυτοκαταστροφική τάση του ατόμου που τις προκαλεί καθώς η επιβίωσή του από αυτές καταλήγει να είναι απλά θέμα τύχης! Επιπροσθέτως, το άτομο δεν φαίνεται να συνειδητοποιεί τον κίνδυνο που διατρέχει, και δεν λαμβάνει μέτρα προκειμένου να μην επαναληφθεί το συμβάν.

Αυτοκτονία & Ψυχιατρική διαταραχή
Η πράξη της αυτοκτονίας φαίνεται τόσο παράδοξη για την ανθρώπινη φύση που συχνά θεωρείται δεδομένη η σύνδεσή της με κάποια συγκεκριμένη ψυχιατρική διαταραχή. Παρόλα αυτά, στατιστικά δεδομένα υποδεικνύουν ότι το ένα τρίτο των περιπτώσεων αυτοχειρίας είχε διαγνωστεί, πριν την πράξη αυτή, ότι εκδηλώνει συμπτώματα κάποιας συγκεκριμένης ψυχιατρικής διαταραχής και είχε νοσηλευτεί για θεραπεία. Το υπόλοιπο ποσοστό δεν είχε νοσηλευτεί ποτέ και δεν είχε διαγνωστεί με κάποια συγκεκριμένη ψυχιατρική πάθηση, παρουσίαζε βέβαια προβλήματα στην καθημερινότητά του και με κανέναν τρόπο δεν θα μπορούσε να ειπωθεί ότι ζούσε μια ήρεμη και ισορροπημένη ζωή. Είναι σημαντικό να υπάρξει μια διαφοροποίηση μεταξύ των ατόμων που επιχειρούν αυτοχειρία ως αποτέλεσμα της ψυχιατρικής διαταραχής από την οποία έπασχαν και των περιπτώσεων εκείνων που επιχειρούν μια τέτοια πράξη ως αποτέλεσμα υπαρξιακών διλημμάτων ή άλλων αγχογόνων παραγόντων που βιώνουν σε μια συγκεκριμένη περίοδο της ζωής τους, χωρίς να έχει προηγηθεί άλλη ψυχιατρική συμπτωματολογία.

Ψυχιατρικές Διαταραχές

Κατάθλιψη
Σε πολλές περιπτώσεις αυτοκτονιών παρουσιάζεται η διάγνωση της Κατάθλιψης, ιδιαίτερα του τύπου της Μελαγχολίας. Σε αυτή την περίπτωση ο ασθενής παρουσιάζει ιδιαίτερα χαμηλή αυτοεκτίμηση, έντονα συναισθήματα ενοχής και αυτοκατηγορίας. Αντιλαμβάνεται τη ζωή ως ένα δυσβάστακτο φορτίο, χωρίς νόημα και σκοπό. Υπό αυτές τις συνθήκες, δεν είναι δύσκολο να κατανοηθεί ο τρόπος με τον οποίο οδηγείται στην απόπειρα αυτοκτονίας. Παρόλα αυτά, ο κίνδυνος αυτός δεν είναι ιδιαίτερα σοβαρός όταν η εκδήλωση της κατάθλιψης βρίσκεται σε προχωρημένο στάδιο, γιατί τότε ο πάσχων νιώθει ιδιαίτερα ακινητοποιημένος και εγκλωβισμένος ακόμη και για την πρωτοβουλία μιας πράξης όπως η αυτοκτονία. Αντιθέτως, ιδιαίτερος κίνδυνος συντρέχει κατά το στάδιο επανόδου από την ασθένεια.

Αλκοολισμός & χρήση ναρκωτικών ουσιών
Ο αλκοολισμός και η χρήση ναρκωτικών ουσιών αποτελούν σημαντικούς παράγοντες επικινδυνότητας για αυτοχειρία. Ερευνητικά δεδομένα επισημαίνουν ότι ο αλκοολισμός αποτελεί έναν παράγοντα επικινδυνότητας σε ποσοστό 30% των αυτοκτονιών που πραγματοποιούνται. Παρόμοια ποσοστά εμφανίζονται και για τους χρήστες ναρκωτικών ουσιών με τη διαφορά ότι σε αυτή την περίπτωση τα επιδημιολογικά στοιχεία συγχέονται με τις περιπτώσεις θανάτου από «υπερβολική δόση».

Ο υψηλός συσχετισμός αυτοκτονίας και αλκοολισμού/ χρήσης ναρκωτικών ουσιών ερμηνεύεται από τα σημαντικά στοιχεία επικινδυνότητας που χαρακτηρίζουν ειδικότερα τους χρήστες ουσιών. Καταρχήν, αυτή καθεαυτή η «χρήση» εμπλέκει τον πάσχοντα άμεσα σε πολλές άλλες καταστάσεις επικινδυνότητας στις οποίες αδυνατεί να βρει λύση. Η χρήση ουσιών υποδεικνύει επίσης συχνά την προϋπάρχουσα διάγνωση Κατάθλιψης αλλά και τον υψηλό βαθμό παρορμητικότητας που χαρακτηρίζει το άτομο, στοιχείο ιδιαίτερα χαρακτηριστικό σε προσωπικότητες ατόμων που επιχειρούν να αυτοκτονήσουν. Παράλληλα, υποδεικνύει ένα ακόμη ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της προσωπικότητας αυτών των ατόμων: την τάση αποφυγής αντιμετώπισης των προβλημάτων, στοιχείο που προδιαθέτει άμεσα και για απόπειρα αυτοκτονίας. Τέλος, νεαρά άτομα που κάνουν χρήση ουσιών από εξαιρετικά νεαρή ηλικία νιώθουν ήδη αποκομμένα από σημαντικά πλαίσια υποστήριξης που θα μπορούσαν, υπό τις κατάλληλες συνθήκες, να τα βοηθήσουν να επανέλθουν. Αντιμετωπίζουν δυσεπίλυτα προβλήματα, π.χ. υγείας, οικονομικών, ποινικής δίωξης κ.ά., και η μόνη διέξοδος που μπορούν να «οραματιστούν» σε αυτή τη νεαρή ηλικία είναι ο τερματισμός της ίδιας της ζωής…

Σχιζοφρένεια
Η σχιζοφρένεια αποτελεί μια ψυχιατρική διαταραχή με υψηλό ποσοστό αυτοχειρίας. Ο κίνδυνος είναι μεγαλύτερος στα αρχικά στάδια της διαταραχής, κατά τα οποία η αίσθηση προσωπικής ταυτότητας είναι ιδιαίτερα συγκεχυμένη, ο ασθενής μπορεί να νιώθει ότι εξωτερικές δυνάμεις τον απειλούν και μια επικείμενη καταστροφή έρχεται. Σε αυτό το στάδιο ο πάσχων μπορεί να ακούει και εσωτερικές φωνές που τον διατάζουν να αυτοκτονήσει ή να καταβάλλεται από ιδέες δίωξης κατά τις οποίες καλείται να δράσει προκειμένου να αποφύγει τους διώκτες του, με διάφορους τρόπους, π.χ., πηδώντας από το παράθυρο. Είναι, επίσης, σημαντικό να τονισθεί ότι οι ασθενείς αυτοί επιχειρούν να αυτοκτονήσουν με ιδιαίτερα βίαιους τρόπους.

Και άλλες περιπτώσεις ψυχιατρικών διαταραχών μπορεί να συνδέονται με μια απόπειρα αυτοχειρίας, δεν συναντώνται όμως τόσο συχνά όσο αυτές που προαναφέρθηκαν. Για παράδειγμα, περιπτώσεις διαταραχών προσωπικότητας, όπως η αντικοινωνική, μπορεί να παρουσιάζει συσχέτιση. Κύρια χαρακτηριστικά αυτής της προσωπικότητας είναι η ανωριμότητα, η τάση για παρορμητικότητα, η εκδήλωση επιθετικότητας χωρίς όρια, η οποία, υπό τις κατάλληλες συνθήκες, μπορεί να στραφεί και εναντίον του ίδιου του εαυτού προκειμένου να βρει άμεση εκτόνωση. Επίσης, οποιαδήποτε ψυχιατρική διαταραχή παρουσιάζεται στην τρίτη ηλικία λαμβάνει μεγεθυσμένες διαστάσεις, καθότι σε αυτό το στάδιο της ζωής ο ηλικιωμένος διαθέτει λιγότερες πηγές υποστήριξης και μπορεί πιο εύκολα να νιώσει ότι χάνει τον έλεγχο της ζωής. Τέλος, καταστάσεις απρόβλεπτων «κρίσεων», όπως ο θάνατος κάποιου αγαπημένου προσώπου ή άλλη σημαντική απώλεια, ο κίνδυνος οικονομικής καταστροφής κ.ά., μπορεί να προκαλέσουν μια κατάσταση έντονου στρες, στην οποία το άτομο νιώθει ότι αδυνατεί να χειριστεί τις καταστάσεις και ότι η μόνη διέξοδος θα ήταν το τέλος της ίδιας του της ζωής.

Αίτια
Η πράξη της αυτοκτονίας αποτελεί μια πολύπλοκη ανθρώπινη κατάσταση, όπου πολλοί παράγοντες εμπλέκονται, όπως τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του ατόμου, η κατάσταση της υγείας του, οι συγκεκριμένες συνθήκες της ζωής του κατά τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή κ.ά. Από την εποχή της αρχαιότητας έως σήμερα η μελέτη της αυτοκτονίας αποτελούσε κυρίως αντικείμενο έρευνας της φιλοσοφίας. Σήμερα, το ενδιαφέρον μελέτης έχει στραφεί στις επιστήμες της κοινωνιολογίας και της ψυχολογίας, θέτοντας κρίσιμα ερωτήματα σχετικά με την αιτιότητα της πράξης αυτής αλλά και της πιο αποτελεσματικής πρόληψής της.

Κοινωνιολογικά
Η έρευνα των κοινωνιολογικών παραμέτρων που καθορίζουν την αυτοκτονία διερευνά τις κοινωνικές δομές, τα συστήματα, τους κανόνες, τα ήθη και τα έθιμα που θέτουν τις προϋποθέσεις εμφάνισης αυτής της συμπεριφοράς. Όπως προαναφέρθηκε, σχετικά με τους παράγοντες επικινδυνότητας στην αυτοχειρία, πολλοί σχετίζονται με την ανάγκη του ανθρώπου να «ανήκει» σε μια ομάδα, να αισθάνεται συμμετοχή και ασφάλεια σε αυτή, αλλά και να λαμβάνει αναγνώριση και ικανοποίηση. Για παράδειγμα, πολλές έρευνες έχουν δείξει ότι ηλικιωμένοι, που ζουν μόνοι, παρουσιάζουν υψηλό βαθμό επικινδυνότητας. Συχνά, επίσης, υψηλός βαθμός επικινδυνότητας συναντάται σε μετανάστες ή πρόσφυγες οι οποίοι σε αυτό το στάδιο της ζωής τους έχουν βιώσει σημαντικές απώλειες, όπως η πατρίδα, το σπίτι, η οικογένεια, η θρησκεία, αγαπημένα πρόσωπα, και αισθάνονται ότι οι ρίζες τους έχουν «χαθεί» και δεν επαναπροσδιορίζονται.

Ο Emile Durkheim, στις αρχές του αιώνα, με το έργο του Le Suicide (1897), παρουσίασε για πρώτη φορά μια σημαντική σχετική κοινωνιολογική μελέτη. Σύμφωνα με τον Durkheim η συμπεριφορά του ατόμου καθορίζεται από τη σχέση του με την κοινωνία. Όσο πιο συγκροτημένη και ασφαλής είναι αυτή η σχέση, τόσο μικρότερη είναι η πιθανότητα να αποπειραθεί να αυτοκτονήσει. Ο Durkheim διέκρινε τρία είδη αυτοκτονίας: την «αλτρουιστική», στην οποία το άτομο τελεί σε μια σχέση συγχώνευσης και ταύτισης με την κοινωνία και νιώθει «υποχρεωμένο» να υπακούει στις επιβολές της, ακόμη και να θυσιαστεί γι’ αυτή. Σε αυτή την περίπτωση το άτομο νιώθει ότι δεν έχει δική του άποψη και ακολουθεί τυφλά τους κανόνες του συνόλου. To ιαπωνικό τελετουργικό του χαρακίρι αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αλτρουιστικής αυτοκτονίας.

Στη συνέχεια, αναφέρεται η «εγωιστική αυτοκτονία», που είναι και η πιο χαρακτηριστική της σύγχρονης εποχής. Σε αυτή την περίπτωση το άτομο νιώθει αποκομμένο από την κοινωνία και βιώνει σημαντική απουσία κοινωνικών δεσμών. Η ανάγκη τού να ζήσει και να αντεπεξέλθει απλά δεν το αφορούν. Μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο όλο και περισσότεροι άνθρωποι σήμερα, που νιώθουν μόνοι και απομονωμένοι, αποπειρώνται να αυτοκτονήσουν, μην έχοντας άλλους τρόπους να αντεπεξέλθουν στην απόσταση που τους διαχωρίζει από τα υπόλοιπα μέλη της κοινωνίας.

Τέλος, ο Durkheim ανέφερε την «ανομική αυτοκτονία» σε περιπτώσεις κατά τις οποίες το άτομο βρίσκεται απρόσμενα σε μια κατάσταση όπου η καθιερωμένη σχέση του με την κοινωνία και τους θεσμούς της «καταρρέει». Η ανεργία, η πτώχευση, η μετανάστευση κ.ά. αποτελούν καταστάσεις που θέτουν εξαιρετικά απότομες αλλαγές στη σχέση του ατόμου με τις κοινωνικές δομές, δημιουργώντας αποδιοργάνωση, έντονο στρες και πιθανή απώλεια ελέγχου. Υπό αυτές τις συνθήκες μπορεί να προκύψει η ανομική αυτοκτονία.

Ψυχολογικά
Όπως ο Durkheim έθεσε τις πρώτες βάσεις για μια κοινωνιολογική μελέτη της αυτοκτονίας στις αρχές του αιώνα, έτσι και ο Freud πρωτοστάτησε στην ψυχολογική ερμηνεία αυτής. Το 1920 παρουσίασε τη θεωρία του σχετικά με το ένστικτο του θανάτου (Thanatos), σκοπός του οποίου είναι να ξεπεράσει τις αναστολές του ανθρώπου, να καταστρέψει, και να τον επαναφέρει στην κατάσταση της άψυχης, ανόργανης κατάστασης από την οποία προήλθε. Το ένστικτο του θανάτου συνυπάρχει πάντα με το ένστικτο της ζωής. Ο Freud υποστήριζε ότι η αυτοκτονία αποτελεί ουσιαστικά μια επιθυμία θανάτου στραμμένη προς τους άλλους. Αυτή η επιθυμία στη συνέχεια στρέφεται προς τον ίδιο τον εαυτό, που έχει ουσιαστικά ταυτιστεί με το πρόσωπο εκείνο που το έχει βλάψει στη ζωή του. Γι’ αυτόν το λόγο η αυτοκτονία αναφέρεται συχνά και ως ένας έμμεσος τρόπος τιμωρίας του προσώπου που έχει παίξει σημαντικό ρόλο στη ζωή του αυτόχειρα και τον έχει τραυματίσει συναισθηματικά με διάφορους τρόπους.

Ο Ν. Retterstol (1993) τονίζει ότι οι συναισθηματικές εμπειρίες της πρώιμης βρεφικής και παιδικής ηλικίας θέτουν τις βάσεις για την υγιή ψυχική ανάπτυξη του ατόμου. Η αρνητική επίδραση αυτών των εμπειριών προδιαθέτει το άτομο για δυσπροσαρμοστικότητα, ψυχική ανισορροπία και διαταραχή και, υπό τις κατάλληλες συνθήκες, για αυτοκτονία. Σε περίπτωση «κρίσης» το άτομο καλείται να επιστρατεύσει όλες του τις δυνάμεις για να υποστηρίξει τον εαυτό του. Εάν αυτές οι δυνάμεις είναι ελλιπείς, καθότι ποτέ δεν υποστηρίχθηκαν με κατάλληλους τρόπους στο παρελθόν από το οικογενειακό περιβάλλον και τα βιώματα της παιδικής ηλικίας, το άτομο βιώνει μια κατάσταση έντονου στρες και ανασφάλειας. Αρχίζει να απομονώνεται, να «παραιτείται», οδηγούμενο στην αυτοκτονία ως τη μόνη λύση που μπορεί να το βγάλει από τον έντονο ψυχικό πόνο και την απελπισία που βιώνει. Τέλος, ο τρόπος με τον οποίο κάθε άτομο έχει μάθει στη ζωή του να χειρίζεται καταστάσεις έντονης συναισθηματικής φόρτισης, παίζει καθοριστικό ρόλο στην απόσταση που τον διαχωρίζει από τη σκέψη και την πράξη της αυτοκτονίας.
Όπως τονίζει ο Ν. Retterstol, στις περιπτώσεις ατόμων που αποπειρώνται να αυτοκτονήσουν παρουσιάζεται συνήθως ένας συνδυασμός τριών σημαντικών παραγόντων: οι κρίσεις που προκύπτουν στη ζωή τους είναι συνήθως πιο δύσκολες, πιο απαιτητικές, πιο συχνές και πιο πολύπλοκες από εκείνες που προκύπτουν σε άλλα άτομα. Δεύτερον, οι τρόποι με τους οποίους έχουν μάθει να τις χειρίζονται είναι ελλιπείς και, τρίτον, ενυπάρχει σημαντική έλλειψη κοινωνικής υποστήριξης. Ο συνδυασμός των τριών αυτών παραγόντων οδηγεί σε συναισθήματα απόγνωσης, αίσθημα «αδιεξόδου», οι «κρίσεις» φαίνονται πιο έντονες, δυσεπίλυτες και η σκέψη της αυτοχειρίας δεν αργεί να φανεί στο προσκήνιο…

Ιδιαίτερα Χαρακτηριστικά
Ο Ν. Retterstol (1993) τονίζει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που παρατηρούνται σε κάθε απόπειρα αυτοκτονίας:

Επιθετικότητα
Η πράξη της αυτοκτονίας εκλαμβάνεται συνήθως ως μια πράξη όπου η επιθετικότητα είναι στραμμένη προς το ίδιο το άτομο. Λεπτομερής παρατήρηση κάθε απόπειρας όμως υποδεικνύει ότι στην πραγματικότητα η επιθετικότητα είναι στραμμένη και προς ένα άλλο πρόσωπο. Αυτό το πρόσωπο στην επιστημονική ορολογία αναφέρεται συχνά ως ο «σημαντικός άλλος» και είναι συνήθως αυτό που βρίσκεται πολύ κοντά στον αυτόχειρα (σύζυγος, παιδί, γονιός, εργοδότης κ.ά.). Πριν την απόπειρα ο αυτόχειρας έχει συνήθως νιώσει σημαντική ματαίωση από το άτομο αυτό, διότι δεν του αφιέρωσε τον απαραίτητο χρόνο, δεν του ανταπέδωσε την αγάπη και την αναγνώριση που περίμενε κοκ. Η επιθετικότητα που απευθύνεται προς αυτό το άτομο στρέφεται τελικά προς τον ίδιο τον εαυτό. Οι Hankoff & Einsidler (1979) τονίζουν ότι η αυτοκτονία περιγράφεται πάντα ως ένα ενδοψυχικό γεγονός, ενώ, ουσιαστικά, αποτελεί ένα γεγονός που διαδραματίζεται μεταξύ δύο ατόμων. Η «δυαδικότητα» αυτή δίνει έμφαση και σε δύο άλλα σημαντικά στάδια της αυτοκτονίας, το στάδιο πριν την απόπειρα, κατά το οποίο ο «σημαντικός άλλος» παίζει καθοριστικό ρόλο στην απόφαση που θα παρθεί, και το στάδιο μετά την απόπειρα, όπου το «επιβιώσαν-θύμα» της αυτοχειρίας καλείται να αντιμετωπίσει το τραγικό γεγονός που έχει συμβεί, τα συναισθήματα που το διακατέχουν και την τραγική απώλεια του άλλου προσώπου. Είναι γεγονός ότι τα άτομα του άμεσου περιβάλλοντος του αυτόχειρα, που «επιβιώνουν» μετά το θάνατό του, αποτελούν ένα ειδικό κεφάλαιο του θέματος της αυτοκτονίας: καταρχήν γιατί μπορούν να παρέχουν σημαντική πληροφόρηση σχετικά με τις συνθήκες της απόπειρας, αλλά και επειδή χρήζουν ιδιαίτερης αντιμετώπισης και συναισθηματικής υποστήριξης προκειμένου να αντιμετωπίσουν το τραγικό γεγονός που συνέβη και να «επιβιώσουν» συναισθηματικά μετά από αυτό.

Έκκληση για βοήθεια
Οι περισσότερες αυτοκτονίες αποτελούν ουσιαστικά μια έκκληση για βοήθεια, η οποία συνήθως απευθύνεται στο πρόσωπο που απευθύνεται και η επιθετικότητα, ζητώντας περισσότερο ενδιαφέρον, αγάπη, χρόνο και αφοσίωση. Είναι σημαντικό, άτομα του άμεσου περιβάλλοντος να μπορέσουν να «ακούσουν» αυτά τα μηνύματα και να ανταποκριθούν άμεσα.

Αμφιθυμία
Είναι λίγες οι περιπτώσεις αυτοκτονιών που σχεδιάζονται με τέτοιο τρόπο ώστε ο αυτόχειρας να μην έχει καμία πιθανότητα διάσωσης. Το γεγονός αυτό υποδηλώνει και την αμφιθυμία του ατόμου σχετικά με την επιθυμία του να ζήσει ή να πεθάνει. Όπως χαρακτηριστικά τονίζει ο Ν. Retterstol, η αυτοκτονία αποτελεί πάντα ένα είδος «τζόγου» με την ίδια τη ζωή, μία πρόκληση στη μοίρα ή το Θεό, με άγνωστο πάντα αποτέλεσμα.

Το στάδιο πριν την απόπειρα
Τρία στάδια φαίνεται να προηγούνται της μοιραίας απόφασης:

-Το στάδιο «σύλληψης» της ιδέας
Σε αυτό το στάδιο το άτομο σκέφτεται για πρώτη φορά την πράξη της αυτοκτονίας ως πιθανή λύση στα προβλήματά του. Πολλές φορές μπορεί να έχει διαβάσει στον Τύπο για την απόπειρα ενός επώνυμου προσώπου, να έχει δει μια ταινία με σχετικό θέμα ή ακόμη και να έχει βιώσει μια παρόμοια εμπειρία από κάποιο γνωστό ή συγγενικό πρόσωπο.

-Το στάδιο της αμφιθυμίας
Μια πάλη μεταξύ των δυνάμεων αυτοσυντήρησης και αυτοκαταστροφής βιώνεται σε ενδοψυχικό επίπεδο. Σε αυτό το στάδιο αρχίζουν οι απειλές/ μηνύματα προς το περιβάλλον για πιθανή απόπειρα, λειτουργώντας ασυνείδητα ως μια έκκληση για βοήθεια. Είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον ότι σε αυτό το στάδιο το άτομο επιθυμεί ταυτόχρονα να πεθάνει, αλλά και να ζήσει, αλλά, αν ζήσει, να συνεχίσει με διαφορετικό τρόπο ζωής.

-Το στάδιο της απόφασης
Στο στάδιο αυτό έχει ληφθεί μια απόφαση. Εάν το άτομο έχει αποφασίσει να θέσει τέλος στη ζωή του τις περισσότερες φορές παρουσιάζει μια απρόσμενη ηρεμία, η οποία μπορεί να ξεγελάσει τους γύρω του ότι το πρόβλημα έχει ξεπεραστεί. Αντιθέτως, αποτελεί ένα σοβαρό και ισχυρό προμήνυμα ότι βρίσκεται σε υψηλό βαθμό επικινδυνότητας. Είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικό ότι σε αυτό το στάδιο απαντά γενικά και αόριστα σχετικά με τα σχέδιά του για το μέλλον, αρχίζει να κάνει προετοιμασίες, για παράδειγμα, να χαρίζει πολύτιμα αντικείμενα, να εκκαθαρίζει τραπεζικούς λογαριασμούς, να τακτοποιεί το χώρο του κλπ.

Σημάδια προειδοποίησης
Ένα άτομο που σκοπεύει να αυτοκτονήσει μπορεί να:

-Μιλά για αυτοκτονία.
-Παρουσιάζει δραστικές αλλαγές στη συμπεριφορά του.
-Απομονώνεται από κοινωνικές συναναστροφές.
-Παρουσιάζει διαταραχές στις διατροφικές του συνήθειες και τον ύπνο του.
-Παραμελεί την προσωπική του εμφάνιση.
-Χάνει το ενδιαφέρον του για εργασία, χόμπι κλπ.
-Προετοιμάζεται, φτιάχνοντας τη διαθήκη του, τακτοποιώντας οικονομικές εκκρεμότητες κ.ά.
-Εκδηλώνει παρακινδυνευμένη συμπεριφορά.
-Βίωσε πρόσφατα σημαντικές απώλειες στη ζωή του.
-Παρουσιάζει εμμονή με την ιδέα του θανάτου.
-Εμφανίζει αυξημένη χρήση αλκοόλ/ ναρκωτικών ουσιών.
-Έχει αποπειραθεί να αυτοκτονήσει και στο παρελθόν.
-Παρουσιάζει ιστορικό βίας και επιθετικότητας.
-Αρνείται να απευθυνθεί σε ειδικούς για βοήθεια.

Επίλογος
Η πράξη της αυτοκτονίας αποτελεί ένα πολύπλευρο θέμα που καθορίζεται από πολλούς παράγοντες. Η θεώρηση αυτή είναι ιδιαίτερα σημαντική κυρίως όσον αφορά τους τομείς της πρόληψης και της πρόβλεψης αυτής. Όπως χαρακτηριστικά τονίζεται, είναι απαραίτητο: α. Να δημιουργηθούν κατάλληλοι φορείς όπου το άτομο σε κατάσταση «κρίσης» μπορεί να απευθυνθεί ζητώντας βοήθεια. β. Να γίνεται έγκαιρη διάγνωση του βαθμού επικινδυνότητας κάθε περιστατικού προκειμένου ο πάσχων να «παρακολουθείται» άμεσα μέχρι να ξεπεραστεί ο κίνδυνος. γ. Να υπάρχει άμεση πληροφόρηση και εκπαίδευση όλων των κοινωνικών ομάδων έτσι ώστε να είναι εφικτός ο εντοπισμός, η υποστήριξη αλλά και η παραπομπή σε ειδικό φορέα ατόμων που βρίσκονται σε υψηλό βαθμό επικινδυνότητας.

Η έλλειψη πληροφόρησης σχετικά με το θέμα της αυτοκτονίας καλλιεργεί προκατάληψη προσδιορίζοντας τον αυτόχειρα ως ένα άτομο «ανάξιο» επειδή δεν είναι σε θέση να παλέψει για τη διεκδίκηση της ζωής. Είναι σημαντική η συνειδητοποίηση ότι η αυτοκτονία αποτελεί ένα θέμα που είναι βαθιά συνυφασμένο με την ανθρώπινη υπόσταση. Για αυτό και παρουσιάζεται σε όλες τις ιστορικές περιόδους, σε παγκόσμιο επίπεδο, σε διαφορετικά κράτη, θρησκείες, πολιτισμικές συνήθειες. Δεν αποτελεί ένα ζήτημα που απέχει πολύ από τον καθένα, εξάλλου ήδη αναφέρθηκε η περίπτωση ατόμων που εκδηλώνουν εξαιρετικά παρακινδυνευμένη συμπεριφορά χωρίς οι ίδιοι να συνειδητοποιούν τον αυτοκαταστροφικό χαρακτήρα των πράξεών τους. Είναι δύσκολο η κοινωνία αλλά και κάθε μέλος της χωριστά να συνειδητοποιήσει αυτή την πλευρά του εαυτού της, την τάση της για αυτοκαταστροφή! Έτσι οδηγείται στον «εξορκισμό» της πράξης της αυτοκτονίας και του αυτόχειρα! Παρόλα αυτά μια τέτοια αντιμετώπιση ποτέ δεν επέφερε δημιουργικές παρεμβάσεις, μόνο η εκπαίδευση και η πλήρης ενσυναίσθηση της κατάστασης επιφέρουν τις αλλαγές που απαιτούνται!

Βιβλιογραφία
– Ν. Retterstol: SUICIDE: Α ΕUROPEAN PERSPECTIVE, Cambridge University Press, Cambridge, 1993.
– L.D. Hankoff & B. Einsidler: SUICIDE: THEORY AND CLINICAL ASPECTS, PSG Publishing Company, Littleton, Massachusetts, 1979.
– Μ. Williams: CRY OF PAIN. UNDERSTANDING SUICIDE AND SELF-HARM, Penguin Books, London, 1997.
– D.M. Stoff & J.J. Mann: ΤΗΕ ΝΕUROBIOLOGY OF SUICIDE, in E.S. Shneidmann: COMPREHENDING SUICIDE, Landmarks in 20th century Suicidology, American Psychological Association, Washington D.C., 2001.
– WHY? THE NEUROSCIENCE OF SUICIDE, Carol Ezzell, Scientific American, Feb. 2003, p. 33-9.
– http://www.afsp.org
– http://www.suicidology.org
– http://www.healthnewsflash.com/conditions/suicide.php