Η διάγνωση μιας χρόνιας ασθένειας, η θεραπευτική αντιμετώπιση και η αποκατάσταση των αλλαγών που επιφέρει στην καθημερινή ζωή του ατόμου αποτελούν ένα σοβαρό αγχογόνο γεγονός. Οι αλλαγές που επέρχονται είναι σημαντικές και το άτομο καλείται να επαναπροσδιορίσει και να προσαρμοστεί σε σημαντικές τροποποιήσεις της καθημερινότητάς του. Μοιάζει με έναν «ψυχικό σεισμό» θα μπορούσε να πει κανείς και ναι μεν, κατά το στάδιο της διάγνωσης, το πρόβλημα των επιπτώσεων στη σεξουαλική δραστηριότητα δεν απασχολεί ιδιαίτερα τον πάσχοντα, έρχεται όμως κάποια στιγμή που βρίσκεται αντιμέτωπος με αυτό. Σε αρκετές περιπτώσεις βέβαια τα αρχικά συμπτώματα της ασθένειας έχουν ήδη δείξει το δρόμο για τις επιπτώσεις στη σεξουαλική δραστηριότητα με ενδείξεις όπως είναι η έλλειψη ερωτικής επιθυμίας, η στυτική δυσλειτουργία, η μη εφύγραση του κόλπου, ο πόνος κατά τη σεξουαλική επαφή κ.ά.

Το γεγονός ότι στα πρώτα στάδια της ασθένειας οι επιπτώσεις στη σεξουαλική ζωή του ατόμου μπαίνουν σε δεύτερη μοίρα, δεν σημαίνει ότι δεν απασχολούν ή δεν αποτελούν έναν σοβαρό λόγο αγωνίας, άγχους και καταθλιπτικής διάθεσης. Εδώ λοιπόν συναντάμε τον πρώτο βασικό μύθο σχετικά με την αντίληψη ότι σε περίπτωση χρόνιας ασθένειας το άτομο δεν ενδιαφέρεται πλέον για τη σεξουαλική του ζωή. Η αντίληψη αυτή φέρεται συχνά και από το οικείο περιβάλλον αλλά και από το θεραπευτικό προσωπικό το οποίο δεν επικοινωνεί και δεν διερευνά τις παραμέτρους μιας τέτοιας παράλειψης. Συχνά δεν υφίσταται και η κατάλληλη εκπαίδευση σχετικά με την προσέγγιση αυτών των θεμάτων κι έτσι ο πάσχων αλλά και το θεραπευτικό προσωπικό δεν νιώθουν άνετα να φέρουν στην επιφάνεια αυτό το θέμα. Παράλληλα, δεν κατανοούν τη σημαντική συμβολή της ενθάρρυνσης και ενίσχυσης αυτού του τομέα και στη βιολογική αντιμετώπιση της νόσου. Ο πάσχων από τη μεριά του βιώνει χαμηλή αυτοπεποίθηση και βέβαια ότι τώρα «πια» δεν δικαιούται, είναι ελλειμματικός ή ότι έχει μπει πλέον στο περιθώριο. Οι σκέψεις αυτές και τα συναισθήματα που τις συνοδεύουν δεν βοηθούν σε μια πιο θετική ψυχολογία που θα βοηθήσει στην αντιμετώπιση της νόσου αλλά και στη βελτίωση της ποιότητας ζωής του ατόμου.

Οι επιπτώσεις της ασθένειας

Οι επιπτώσεις της ασθένειας στη σεξουαλική ζωή του ατόμου είναι πολυπαραγοντικές και μπορούν να επηρεάσουν όλα τα στάδια του κύκλου της σεξουαλικής απόκρισης: ερωτική επιθυμία, διέγερση, οργασμός και αποκατάσταση.

Βιολογικές επιδράσεις

-Η ερωτική επιθυμία, η ικανότητα απόδοσης στη σεξουαλική πράξη και η σεξουαλική δραστηριότητα αυτή καθεαυτή μπορεί να τροποποιηθούν από την επίδραση της ασθένειας και τις εμπλοκές που προκύπτουν στο ορμονικό, αγγειακό και νευρικό σύστημα. Η ακεραιότητα και η λειτουργικότητα του συστήματος των γεννητικών οργάνων και οι διάφορες επιδράσεις και παρενέργειες της φαρμακευτικής αγωγής παίζουν καθοριστικό ρόλο.

-Η μειωμένη λειτουργικότητα του καρδιοαγγειακού και πνευμονικού συστήματος, η κούραση ή ο πόνος μπορεί να επηρεάσουν ή και να σταματήσουν τη σεξουαλική δραστηριότητα.

-Οι χειρουργικές επεμβάσεις και οι ιατρικές θεραπείες επιφέρουν συνήθως αλλαγές στο σώμα και στην εξωτερική εμφάνιση και λειτουργικότητα του ατόμου, όπως είναι για παράδειγμα τα σημάδια, οι ουλές, ο ακρωτηριασμός, η τραχειοτομή, η μαστεκτομή, η κολοστομία, η απώλεια των μαλλιών κ.ά. Η ψυχική οδύνη που συνοδεύει τις σημαντικές αυτές αλλαγές στην εικόνα του σώματος μπορεί σαφέστατα να επηρεάσει την ερωτική επιθυμία και την ικανοποίηση που βιώνεται κατά τη σεξουαλική επαφή.

Ψυχολογικές επιδράσεις

Τα σημεία επίδρασης στον ψυχολογικό τομέα είναι πολλά. Ας αναφερθούμε επιγραμματικά:

-Το άτομο που νοσεί μπορεί να νιώθει ότι φέρει την ταμπέλα «άρρωστος» και το γεγονός αυτό διαμορφώνει τη σκέψη και τη συμπεριφορά του με ποικίλους τρόπους. Ο ίδιος βλέπει τον εαυτό του ως διαφορετικό, αλλά και ο/ η ερωτικός σύντροφος μπορεί να τον/ την αντιμετωπίζει διαφορετικά…

-Οι χειρουργικές επεμβάσεις και οι ιατρικές θεραπείες έχουν μια τραυματική επίδραση στο άτομο το οποίο για να αμυνθεί αποστασιοποιείται από το σώμα για να αποφύγει ή να απαλύνει έστω τον σωματικό αλλά, κυρίως, τον ψυχικό πόνο. Η σύνδεση όμως σώματος και συναισθήματος είναι απαραίτητη προκειμένου να βρει κανείς ξανά την ερωτική του διάθεση και το σεξουαλικό του ταπεραμέντο. Θα πρέπει να επανενωθεί με το σώμα και τις αισθήσεις του. Συχνά, για παράδειγμα, γυναίκες που έχουν υποστεί μαστεκτομή αναφέρουν ότι από τις πολλές ιατρικές εξετάσεις, θεραπείες, επεμβάσεις κλπ. στην κατά τα άλλα ερωτογόνο περιοχή του στήθους, αλλά και από το γεγονός ότι το στήθος τους έχει βρεθεί τόσο συχνά σε «θέαση» ως ένα ιατρικό θέμα και πρόβλημα, τις οδηγεί σε μια αποστασιοποίηση από αυτό. Χρειάζεται κυριολεκτικά μια σημαντική διαδικασία επανασύνδεσης και ερωτικοποίησης του στήθους προκειμένου να μπορέσουν «να συνδεθούν» και πάλι με αυτό, να το αγαπήσουν και να λειτουργήσουν ερωτικά.

-Η διάγνωση μιας χρόνιας ασθένειας αποτελεί κατά έναν τρόπο και ένα ναρκισσιστικό πλήγμα με ποικίλες εκφράσεις στη σεξουαλική ζωή του ατόμου. Μπορεί, για παράδειγμα, να επέρχεται μια άρνηση προσαρμογής σε πολλές εκφάνσεις της καθημερινότητας, και ιδιαίτερα στη σεξουαλική ζωή. Παράλληλα, το άτομο νιώθει πλέον ευάλωτο, «τρωτό» καθώς δεν περίμενε ότι θα συμβεί ποτέ αυτό στη ζωή του! Μπορεί να ντρέπεται για τη νέα κατάσταση και εικόνα, ιδιαίτερα για τη νέα εικόνα σώματος, και να μην θέλει να αποδεχτεί τις επιρροές αυτού του πλήγματος.

-Παράλληλα, το άτομο μπορεί να νιώθει ιδιαίτερο θυμό για αυτό που του έχει συμβεί και αίσθημα αδικίας που μπορεί να «ξεσπά» και στο σεξ, στερώντας ή τιμωρώντας έτσι τον εαυτό του ή και τον/ την σύντροφό του από την ευχαρίστηση που μπορεί να επιφέρει. Είναι σαν μια ιδιαίτερη μορφή τιμωρίας προς τον εαυτό και τους άλλους.

-Είναι ιδιαίτερα σημαντικό το πού έχει βασίσει και επενδύσει το άτομο στη ζωή του πριν την ασθένεια και τι θέση κατέχει η σεξουαλική του ζωή στην καθημερινή του ευημερία. Αν, με άλλα λόγια, η σεξουαλική δραστηριότητα αποτελούσε έναν σημαντικό τομέα αυτό-ενίσχυσης και επιβεβαίωσης, τότε το πλήγμα είναι ακόμη πιο ισχυρό.

-Το άγχος για την ασθένεια επηρεάζει την ικανότητα του ατόμου και επιφέρει άγχος απόδοσης για τη σεξουαλική επαφή και τάση παρακολούθησης της απόδοσής του κατά τη σεξουαλική επαφή με αποτέλεσμα να μην μπορεί να «αφεθεί» στις αισθήσεις και την ηρεμία που μπορεί να βιώσει με τον τρόπο αυτό. Σε ορισμένες παθήσεις μάλιστα, στις οποίες δεν προβλέπεται να υπάρχει κάποια επίδραση σε μέρη του σώματος που αφορούν τη σεξουαλική δραστηριότητα, το άτομο παρόλα αυτά πιστεύει εκ των προτέρων ότι «δεν θα τα καταφέρει» και το άγχος του επιφέρει πολλές δυσκολίες κατά τη σεξουαλική επαφή.

-Το άγχος, η απώλεια αυτοεκτίμησης, η καταθλιπτική διάθεση και πιθανώς η διαδικασία πένθους που συνδέεται με τη χρόνια πάθηση μπορεί να επηρεάζουν τη σεξουαλική ικανοποίηση. Ορισμένα ζευγάρια αποδέχονται πιο εύκολα τους περιορισμούς ή και την παύση της σεξουαλικής δραστηριότητας που επέρχεται με τη χρόνια πάθηση, ενώ για άλλα οι αλλαγές στη σεξουαλική δραστηριότητα ή οι μη ικανοποιητικές πλέον σεξουαλικές επαφές μπορεί να προϊδεάζουν για μια πιο σοβαρή συναισθηματική κρίση.

-Η χρόνια ασθένεια τροποποιεί τα δυναμικά σε μια σχέση αλλά και σε ολόκληρη την οικογένεια. Ο/η σύντροφος στις περισσότερες περιπτώσεις παίρνει το ρόλο του «φροντιστή» και το γεγονός αυτό από μόνο του επιφέρει σημαντικές αλλαγές στη δυναμική της σεξουαλικής σχέσης. Μπορεί να μην μπορεί πια να δει ο ένας τον άλλο αλλιώς, με διαφορετικό τρόπο ή να μην μπορούν πλέον αυτά να συνδυαστούν. Παράλληλα, προϋπάρχοντα προβλήματα της σχέσης μπορεί να μεγεθύνονται και να γίνονται χειρότερα από τις αλλαγές και το στρες που σκεπάζει πολλές πτυχές της σχέσης.

-Επέρχονται γενικότερα αλλαγές στην ευρύτερη συνθήκη της σεξουαλικής ζωής. Οι δύο σύντροφοι μπορεί να πρέπει να αναθεωρήσουν διάφορα θέματα αλλά να επιφέρουν και αλλαγές σε πρακτικό επίπεδο, όπως είναι, για παράδειγμα, στη συχνότητα των σεξουαλικών επαφών, τον τρόπο της επαφής, συγκεκριμένες στάσεις κατά την πράξη κοκ.

-Το γεγονός αυτό επιφέρει παράλληλα πολλές «προσπάθειες» για το σεξ κι έτσι κι αυτό ιατρικοποιείται και γίνεται ένα πρόβλημα που «εξετάζεται» διαρκώς αν «πηγαίνει καλύτερα»…

-Παρόμοια επίδραση επιφέρει και η παρατεταμένη παραμονή σε χώρους νοσοκομείων και ιατρείων, όπου αναπόφευκτα χάνεται η ατμόσφαιρα για οποιαδήποτε ερωτική διέγερση και δραστηριότητα.

-Ο/ η σύντροφος μπορεί να χρειάζεται και ο ίδιος ψυχολογική υποστήριξη και ενθάρρυνση. Συχνά τα άτομα που φροντίζουν αρρώστους με τους οποίους είναι ψυχικά δεμένοι, ταυτίζονται μαζί τους σε σωματικό και ψυχικό επίπεδο. Νιώθουν σαν να περνούν οι ίδιοι τα στάδια της ασθένειας, πολλές φορές βιώνουν και τα ίδια συμπτώματα υπό μια έννοια. Για παράδειγμα, όταν ο πάσχων νιώθει καλύτερα, νιώθουν και οι ίδιοι καλύτερα, όταν ο πάσχων δεν αντέχει άλλο, δεν αντέχουν κι οι ίδιοι άλλο κοκ. Επίσης, μπορεί να νιώθουν πια και οι ίδιοι πιο ευάλωτοι σε θέματα υγείας κλπ.

-Ακόμη και στο στάδιο που η αντιμετώπιση της ασθένειας έχει μπει σε μια ροή το σοκ/τραύμα της διάγνωσης μπορεί να συνοδεύει το άτομο και να εκδηλώνονται συμπτώματα μετατραυματικού στρες που δεν επιτρέπουν στο ζευγάρι να χαλαρώσει σε πιο ευχάριστες στιγμές.

-Σε ασθένειες που είναι απειλητικές για τη ζωή επικρατεί η αντίληψη ότι το πιο σημαντικό είναι το άτομο να παραμένει στη ζωή. Δυστυχώς, στις περιπτώσεις αυτές η ποιότητα ζωής του ατόμου συχνά υποβαθμίζεται σε σημαντικό βαθμό και το σεξ μπαίνει βέβαια σε τελευταία μοίρα. Το σεξ όμως είναι η ίδια η ζωή, είναι ζωή!

Κοινωνικές επιδράσεις

-Υπάρχει μια δυσκολία αποδοχής στο ευρύ κοινό ότι το άτομο  που πάσχει από μια χρόνια ασθένεια μπορεί ακόμη να επιζητεί ή να έχει σεξουαλικές επαφές. Σαν «να πρέπει» το σεξ να έρχεται σε δεύτερη μοίρα και να επέρχεται μια ενοχή από τη συνεχή ενασχόληση με αυτό.

-Συχνά παραβλέπονται τα σεξουαλικά προβλήματα των ατόμων που δεν έχουν ένα σύντροφο/ μια σχέση ή είναι διαζευγμένοι. Θεωρείται ευνόητο ότι λόγω της χρόνιας πάθησης και των σωματικών δυσμορφιών που αυτή επιφέρει, μια συζήτηση για το σεξ θα ήταν άσχετη γιατί το συγκεκριμένο άτομο είναι «απίθανο να κάνει μια σχέση…». Όπως προαναφέρθηκε όμως, η σεξουαλική δραστηριότητα αποτελεί το τελευταίο σκαλοπάτι και την ολοκλήρωση μιας συναισθηματικής επικοινωνίας μεταξύ δύο ανθρώπων και οι άνθρωποι δεν σταματούν ποτέ να επιζητούν τη συναισθηματική επικοινωνία και την εγγύτητα με τους άλλους ανθρώπους.

-Είναι σημαντικό το θεραπευτικό προσωπικό να ευαισθητοποιηθεί σε ιδιαιτερότητες που αφορούν τον σεξουαλικό προσανατολισμό των ατόμων και να αποφεύγει τα στερεότυπα που μπορεί να τις συνοδεύουν. Τα χρόνια νοσήματα δεν κάνουν διακρίσεις σε ετεροφυλόφιλους και ομοφυλόφιλους και η επαφή με το γιατρό μπορεί να καθιστά απαραίτητη την «αποκάλυψη» της ομοφυλοφιλίας ή άλλων ιδιαιτεροτήτων.

-Το άτομο μπορεί να έχει αντιμετωπίσει σημαντικές δυσκολίες κατά την επαφή του με τις ιατρικές υπηρεσίες, τα νοσοκομεία και βέβαια οικονομικά προβλήματα που σχετίζονται με τον χειρισμό αυτών των θεμάτων. Η έννοια της αξιοπρέπειας μπορεί να έχει κλονιστεί σημαντικά από την αντιμετώπιση από το κράτος και τις συναφείς ασφαλιστικές παροχές και υπηρεσίες.

Η λήψη ενός καλού ιστορικού

Η λήψη ενός καλού ιστορικού είναι απαραίτητη προκειμένου να εντοπιστούν παράγοντες που δυσκολεύουν ή μπλοκάρουν τη σεξουαλική επανενεργοποίηση και δραστηριότητα του ατόμου. Δεν σημαίνει απαραίτητα ότι κάθε εμπλοκή με τον τομέα αυτό οφείλεται στο χρόνιο νόσημα. Παράλληλα, είναι σημαντικό να εντοπιστεί αν η φαρμακευτική αγωγή επιφέρει παρενέργειες ή κάποιο σημείο του σώματος που πάσχει. Παράλληλα, με αυτό τον τρόπο μπορεί να διακρίνεται και ο ψυχολογικός παράγοντας αλλά και ο καλύτερος τρόπος αντιμετώπισης.

Κάθε περίπτωση χρόνιας ασθένειας πρέπει να εξετάζεται χωριστά γιατί, για παράδειγμα, άλλες είναι οι επιπτώσεις στην περίπτωση της σκλήρυνσης κατά πλάκας που μπορεί να επέλθει και σωματική αναπηρία και άλλες στις περιπτώσεις καρδιαγγειακών νοσημάτων κλπ. Στις περισσότερες περιπτώσεις όμως έχουμε σημαντικές αλλαγές στην εικόνα σώματος και το άτομο καλείται να τις αντιμετωπίσει.

Κατά τη λήψη του ιστορικού μπορεί να γίνει η αρχή και να τεθούν οι βάσεις για μια πιο ανοιχτή συζήτηση σχετικά με τα θέματα αυτά. Είναι βέβαιο ότι η διαδικασία αυτή θα διευκολύνει το θεραπευτικό προσωπικό σε σημαντικό βαθμό στην ιατρική αντιμετώπιση της νόσου.

Επίλογος

Είναι σημαντικό να γίνει κατανοητό ότι οι σχέσεις γενικότερα και η σεξουαλική δραστηριότητα που αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της παραμένουν ένας σημαντικός τομέας στη ζωή του ατόμου, ιδιαίτερα σε περιπτώσεις αντιμετώπισης ασθενειών απειλητικών για την επιβίωσή του. Αποτελούν μια ουσιαστική ενίσχυση της ποιότητας ζωής και για το λόγο αυτό έναν σοβαρό προβληματισμό για τα άτομα που αντιμετωπίζουν χρόνια νοσήματα. Σε μια καθημερινότητα που περιορίζεται σημαντικά από τα συμπτώματα της χρόνιας πάθησης, το σεξ μπορεί να αποτελέσει μια σημαντική πηγή ανακούφισης, ευχαρίστησης και συναισθηματικής εγγύτητας καθώς και μια επιβεβαίωση του φύλου όταν όλοι οι άλλοι ρόλοι του έχουν αφαιρεθεί αναγκαστικά από τις επιπτώσεις της ασθένειας. Η σεξουαλική ζωή που δίνει χαρά αποτελεί έναν τρόπο για τον πάσχοντα αλλά και τον/ τη σύντροφό του να νιώσουν «φυσιολογικοί» όταν τόσα άλλα γύρω τους έχουν αλλάξει. Παράλληλα, όπως προαναφέρθηκε, το σεξ αποτελεί εκδήλωση μιας σχέσης, ουσιαστικά το τελικό σκαλοπάτι στη συναισθηματική επικοινωνία μιας σχέσης, και είναι σαν να μην αναγνωρίζεται και να μην ενισχύεται η ανάγκη των ανθρώπων να σχετίζονται και να υποστηρίζονται συναισθηματικά, ιδιαίτερα σε αυτό το δύσκολο στάδιο της ζωής τους. Είναι σημαντικό λοιπόν οι πάσχοντες να ερωτώνται και να ενθαρρύνονται να ασχοληθούν και να βελτιώσουν τις συνθήκες και τη διάθεσή τους στον τομέα αυτό και το θεραπευτικό προσωπικό και το ευρύτερο περιβάλλον να ερωτά, να συζητά και, κυρίως, να ενισχύει την προσπάθεια ενίσχυσης αυτού του τομέα.

Βιβλιογραφία

-Anne Katz (2009), Sex when you’ re sick. London: Praeger Publ.

-Adelaide Haas & Susan L. Puretz (2002). The Woman’s Guide to Hysterectomy: Expectations and Options. Berkeley: Celestial Arts.

-Anne Katz (2007), Breaking the Silence on Cancer and Sexuality : A Handbook for Healthcare Providers. Pittsburgh, PA: Oncology Nursing Society.

– Anne Katz (2014). This Should Not Be Happening: Young Adults With Cancer.

-Jack Drescher & Gerard Periman (2005). A Gay Man’s Guide to Prostate Cancer. New York: Haworth Press.