Η σχέση πατέρα-παιδιού αποτελεί μια μοναδική εμπειρία και για τις δύο πλευρές και η αίσθηση της πατρότητας συγκεκριμένα μια μοναδική έκφραση ανδρισμού και υπερηφάνειας για τον άντρα. Για κάποια παιδιά όμως καταλήγει να αποτελεί μια αιώνια αναζήτηση για τον πατέρα που απομακρύνθηκε και …χάθηκε τελικά από τη ζωή τους.

Σε ορισμένα διαζύγια η κατάληξη δεν είναι ομαλή και η σχέση του ζευγαριού που έχει προηγηθεί αλλά και αυτή που εξελίσσεται οδηγεί τον πατέρα σε απομάκρυνση από το σπίτι αλλά, στη συνέχεια, και σε ένα σταδιακό ή απότομο “διαζύγιο” και από τα παιδιά… Σε αυτές τις περιπτώσεις ο πατέρας απομακρύνεται σταδιακά όλο και περισσότερο, εμφανίζεται όλο και πιο αραιά μην τηρώντας τις προβλεπόμενες ημερομηνίες συνάντησης με τα παιδιά, τα ωράρια κοκ. Μέχρι που η παρουσία του γίνεται πολύ αραιή… Μπορεί να βρίσκεται και σε άλλη χώρα ή να έχει μετοικίσει εν τω μεταξύ σε άλλη χώρα για εργασία κι έτσι, ξαφνικά, απομακρύνεται περισσότερο από τη ζωή των παιδιών του. Υπάρχουν βέβαια και οι περιπτώσεις που τα παιδιά δεν έχουν δει τον πατέρα τους για χρόνια και, σε ακραίες καταστάσεις, επέρχεται και ένα είδος απρόσμενης εξαφάνισης του πατέρα… Οι πατεράδες που απομακρύνονται και χάνονται δεν προσφέρουν εξηγήσεις στα παιδιά τους για τους λόγους που τους έχουν κάνει να “αναχωρήσουν” από τη ζωή τους και την καθημερινότητά τους. Το αποτέλεσμα όλων αυτών είναι ότι τα παιδιά μεγαλώνουν τελικά με τον ένα γονέα, τη μητέρα τους, αναρωτώμενα βέβαια πάντα, συνειδητά ή ασυνείδητα, “πού είναι ο μπαμπάς” και γιατί δεν είναι στη ζωή τους…

Ο πατέρας που απέχει με αυτό τον τρόπο από τη ζωή του παιδιού του δεν διακρίνεται από αίσθημα ευθύνης και από τις αρχές που απαιτούνται για να μπορεί να κατανοήσει τις επιπτώσεις που φέρει η απομάκρυνση από τη ζωή και την ανατροφή των παιδιών του. Την ικανότητα της εν-συναίσθησης, δηλαδή το να μπορεί κανείς να μπαίνει στη θέση του άλλου και να διαισθάνεται τι μπορεί να νιώθει σε μια συγκεκριμένη κατάσταση, στην περίπτωση αυτή του παιδιού. Πώς μπορεί να νιώθει το παιδί όταν λείπει; Τι σκέφτεται για εκείνον αλλά και για τον εαυτό του; Τι επίδραση θα έχει αυτό στην εξέλιξή του; Σημασία όμως εδώ δεν έχει μια επικριτική στάση αλλά το να μπορέσουμε να δούμε τα πράγματα με μια πιο διεισδυτική, ψυχολογική ματιά, για να διαλευκάνουμε τα ερωτήματα που κρύβονται πίσω από την απομάκρυνση ενός πατέρα…

Αυτό που αποδεικνύεται όλο και περισσότερο στις μέρες μας είναι ότι είναι άλλο το να φέρεις ένα παιδί στον κόσμο και άλλο το να το “υιοθετείς” κιόλας αναλαμβάνοντας ουσιαστικά να το μεγαλώσεις και να το ετοιμάσεις για τη ζωή. Μπορεί να υφίσταται μια αίσθηση ικανοποίησης και υπερηφάνειας κατά τη διάρκεια μιας εγκυμοσύνης η οποία όμως τελειώνει εκεί γιατί μετά τα πράγματα αλλιώς τα είχε κανείς φανταστεί και αλλιώς εξελίσσονται… Τελικά, άλλο είναι το να γεννάς ένα παιδί και άλλο το να γίνεσαι γονιός… Ιδιαίτερα στην περίπτωση των αντρών που δεν κυοφορούν το παιδί, μια διαδικασία που μπορεί να τους δέσει περισσότερο και πιο γρήγορα συναισθηματικά μαζί του, το δέσιμο αυτό μπορεί να θέλει και δουλειά για να προκύψει ή και …να μην προκύψει ποτέ.

Κάποιοι άντρες βέβαια, που προφανώς έχουν μεγαλώσει σε αντίστοιχες συνθήκες, δεν θεωρούν και απαραίτητο στην καθημερινότητα του παιδιού το ρόλο του πατέρα. Αρκεί να έχουν πολλή δουλειά και να βγάζουν λεφτά για να φέρνουν στο σπίτι… Εδώ σίγουρα υποδηλώνεται μια πιο πατριαρχική νοοτροπία σχετικά με τη λειτουργία της οικογένειας, βαθύτερα όμως φανερώνει ότι και οι ίδιοι δεν μεγάλωσαν “μαζί” με τον πατέρα τους ψυχικά κι έτσι διαιωνίζουν αυτή τη νοοτροπία ανατροφής παιδιών “χωρίς πατέρα” σαν να είναι κάτι φυσικό… Ο κύριος Α περιγράφει χαρακτηριστικά σχετικά με τα προβλήματα του γιου του: “Δεν μπορώ να καταλάβω πραγματικά και να εντοπίσω δηλαδή τι λάθος μπορεί να έχει κάνει η γυναίκα μου στην ανατροφή αυτού του παιδιού… Γνωρίζω ότι δεν ήταν κάτι από τη μεριά μου καθώς εγώ ήμουνα πολύ απασχολημένος όλη μέρα με τη δουλειά και το είχα αφήσει πάνω της… Εδώ δεν προλάβαινα καν να δω το παιδί …οπότε τι λάθος να έχω κάνει εγώ”;

Ο Frank Pittman (1) περιγράφει μια πολύ ενδιαφέρουσα κοινωνιολογική οπτική των αλλαγών που έχει υποστεί ο ρόλος του πατέρα σε διάφορα κοινωνικο-πολιτισμικά πλαίσια και αναφέρει χαρακτηριστικά ότι σε πολλούς επαγγελματικούς χώρους, στις μεγάλες εταιρείες για παράδειγμα, επιδιώκεται να δημιουργείται στα στελέχη τους μια λανθάνουσα πεποίθηση ότι η οικογένειά τους είναι η δουλειά τους! Όπως αναφέρεται χαρακτηριστικά, ήταν πολύ σημαντικό για τις απαιτήσεις της βιομηχανικής κοινωνίας η οικογένεια να περιοριστεί σε ένα πολύ μικρό πυρηνικό κομμάτι που θα μετακινείται εύκολα και γρήγορα έτσι ώστε οι εργαζόμενοι να μην μπορούν πλέον να δένονται με τη γη ή την εκάστοτε τοπική κοινωνία. Έτσι, τίποτα δεν θα μπορούσε πλέον να μπει ανάμεσα στον άντρα και την εργασία του: “Οι εταιρείες μπορούσαν πλέον να εκχειλίσουν την ύψιστη αφοσίωση από τους υπαλλήλους τους καθιστώντας τους κομμάτι της “οικογένειας” της εργασίας και αποκόβοντάς τους επιπλέον από την οικογένεια στο σπίτι. Οι άντρες που επέμεναν στο ρόλο του “μπαμπά” ως προτεραιότητα σαν να δέχονταν αντίποινα, όπως, υπό μια έννοια, μπορεί να δέχεται και μια γυναίκα σήμερα όταν θέτει ως προτεραιότητα τη μητρότητα…”.

Τα παιδιά αυτών των πατεράδων μεγάλωσαν με την πεποίθηση ότι η ζωή του πατέρα είναι η δουλειά του, και ότι η οικογένειά του δεν μπορεί να περιμένει τίποτε άλλο από αυτόν. Ίσως όμως οι πατεράδες, σε αυτές τις περιπτώσεις, αναζητούσαν κι εκείνοι τον ανδρισμό τους μέσα από την επιτυχία στη δουλειά καθώς δεν είχαν και οι ίδιοι έναν πατέρα που θα είχε λειτουργήσει ως πρότυπο και θα τους είχε αναγνωρίσει και επιβεβαιώσει αντίστοιχα… Και η αλυσίδα ανατροφής αντρών που δεν τους “οδηγεί” κανείς με αγάπη και αφοσίωση σε έναν δρόμο ύπαρξης μέσα στο πολύπλοκο συναισθηματικό σύστημα μιας οικογένειας διαιωνίζεται…

Η σχέση του ζευγαριού

Είναι λογικό να σκεφτεί κανείς τη σημασία της σχέσης του ζευγαριού σε ένα διαζύγιο ως σημαντικό παράγοντα που καθορίζει τη συμπεριφορά και των δύο συντρόφων μετά από αυτό. Εάν υπάρχει πολύς θυμός και μνησικακία, η απομάκρυνση από τα παιδιά μπορεί να αποτελεί και έναν μοχλό πίεσης ή και εκδίκησης προς τη γυναίκα. Ένας άντρας μπορεί, για παράδειγμα, να νιώθει ότι τα έχασε όλα όταν πρέπει να φύγει από το σπίτι και να πάει να μείνει μόνος του χάνοντας τα παιδιά του, το σπίτι στο οποίο έμενε, τον κοινωνικό περίγυρο κ.ά. Εάν ο ίδιος δεν επιθυμούσε το χωρισμό, μπορεί να νιώθει ότι με αυτό τον τρόπο τιμωρεί την πρώην σύζυγο και της κάνει τη ζωή …“δύσκολη” εκδικητικά. Σε άλλες περιπτώσεις, η σύντροφος μπορεί ασυνείδητα ή συνειδητά να καθιστά δύσκολη την πρόσβαση του πατέρα στα παιδιά με διάφορους τρόπους εάν και η ίδια νιώθει πικραμένη και προδομένη από το γάμο και το διαζύγιο που έζησε… Όλες αυτές οι περιπτώσεις είναι τελικά ανθρώπινες, εκλείπει όμως το στοιχείο του διαχωρισμού των παιδιών και της έννοιας της γονεικότητας από τη σχέση του ζευγαριού. Τα παιδιά σε αυτές τις περιπτώσεις αντιμετωπίζονται ως προεκτάσεις ενός γάμου κι ενός ζευγαριού και όχι ως αυθύπαρκτες οντότητες κι έτσι η έννοια της γονεικότητας και των μεγάλων ευθυνών που φέρει χάνονται μαζί με τους συντρόφους που χάνονται…

Η εξάντληση πολλές φορές από τους πολλαπλούς διακανονισμούς και τους τσακωμούς σχετικά με διάφορα θέματα του διαζυγίου, τις επισκέψεις των παιδιών, τα ωράρια κλπ., η αδυναμία να ελεγχθούν τα πράγματα αλλά και ο θυμός που όλα αυτά επιφέρουν και, κυρίως, η περιθωριοποίηση από τη ζωή των παιδιών οδηγούν στην απομάκρυνση ενός πατέρα που δεν γνωρίζει να διαχειριστεί και να εκφράσει με πιο ώριμο τρόπο τα δύσκολα συναισθήματά του. Κι έτσι τα αποφεύγει …και μαζί με αυτά αποφεύγει και τα παιδιά του… Ο πόνος της επανειλημμένης υπενθύμισης της αποτυχίας και, κυρίως, του τι έχασε, τον διώχνει μακριά και τον καθιστά τελικά έναν ακόμη μπαμπά “φάντασμα”. Ο κύριος Β περιγράφει τη δική του ιστορία: “Γινόντουσαν όλο και πιο πολύπλοκα τα πράγματα στο πότε να παίρνω τα παιδιά, πότε να τα φέρνω… οδηγίες, παρατηρήσεις για το τι κάνω με τα παιδιά όταν τα παίρνω, που στο τέλος σαν να μην υπήρχε άλλος τρόπος από το να τα παρατήσω τελείως. Ένιωθα το θυμό να ξεχειλίζει και ότι δεν υπήρχε ουσιαστικά ένας δρόμος για να είμαι κοντά στα παιδιά μου…Υπό αυτές τις περιστάσεις, ήταν καλύτερα να προσπαθήσω να προχωρήσω, ακόμη κι αν αυτό σήμαινε ότι γίνομαι ο ίδιος ένας ξένος για τα παιδιά μου”!

Πολλές φορές υποβαθμίζεται αυτό το αίσθημα ντροπής που βιώνεται μετά από ένα διαζύγιο ως η απόλυτη αποτυχία στη ζωή του ατόμου, στη συγκεκριμένη περίπτωση του πατέρα. Σαν να γκρεμίζονται όλα, προσωπικά και κοινωνικά. Όπως περιγράφεται, βλέποντας τα παιδιά τούς θυμίζουν αυτή την πίκρα και την αποτυχία… Ο άντρας καλείται να φύγει από το σπίτι και να ξεκινήσει ούτως ή άλλως μια νέα ζωή αφού τώρα πλέον θα πρέπει να βρει σπίτι, να ζήσει μόνος του κοκ. Έτσι, μπορεί να βιώνει έναν πανικό για να μπορέσει να τα επιδιορθώσει όλα γρήγορα και σωστά για να μην είναι μόνος και να φτιάξει μια νέα ζωή… Στην πορεία αυτή, συνειδητά ή ασυνείδητα, απομακρύνεται από τα παιδιά του, ιδιαίτερα όταν γνωρίσει μια νέα σύντροφο και νιώσει ότι μπορεί τώρα να κάνει μια νέα αρχή που θα πετύχει! Όταν όμως και η νέα σύντροφος δεν αποδέχεται τα παιδιά του ή, για κάποιο λόγο, νιώθει ζήλια για αυτά, η απομάκρυνση είναι πλέον ορατή και χειροπιαστή.

Η επανάληψη μιας εγκατάλειψης

Η απομάκρυνση ενός πατέρα μπορεί να οφείλεται και στην επανάληψη ενός τραύματος που ο ίδιος δεν συνειδητοποιεί μέχρι που αρχίζει να το βιώνει. Όπως έχει ήδη αναφερθεί, ένα αγόρι μπορεί να έχει μεγαλώσει μη έχοντας στενή σχέση με τον πατέρα του αλλά μπορεί και η σχέση με τη μητέρα του να μην έχει υπάρξει τέτοια που να τον γεμίσει συναισθηματικά, να τον κάνει να νιώθει ασφαλής και ότι η αγάπη τού αξίζει και είναι αδιαπραγμάτευτη. Ο άντρας αυτός μεγαλώνει συνήθως μη συνειδητοποιώντας τα ελλείμματά του καθώς συνήθως θα έχει ανατραφεί και με τη νοοτροπία που ίσχυε μέχρι τώρα τουλάχιστον, ότι δηλαδή δεν πρέπει να δείχνει τα συναισθήματά του και ότι πρέπει να είναι δυνατός και ανεξάρτητος. Μέχρι που συναντά στη ζωή του την “ιδανική” γυναίκα που την ερωτεύεται και που θεωρεί ότι μέσα από τη συνύπαρξη και τη δημιουργία οικογένειας μαζί της θα του “δοθούν” επιτέλους όλα αυτά που έχει στερηθεί! Και, πράγματι, έτσι συμβαίνει και φαίνεται να πρόκειται για ένα ιδανικό ζευγάρι στο οποίο όλα πηγαίνουν καλά μέχρι που εμφανίζεται το …πρώτο παιδί στη ζωή τους! Η αίσθηση της αποκλειστικότητας της αγκαλιάς μητέρας-παιδιού θέτει τον ίδιο τώρα, για πρώτη φορά, “εκτός” και αυτό αποτελεί μάλλον το ερέθισμα που ενεργοποιεί το παλιό τραύμα που έχει βιώσει. Νιώθει ότι εγκαταλείφθηκε και πάλι και είναι μόνος χωρίς αγάπη…

Στο σημείο αυτό λοιπόν εκκινεί ένας φαύλος κύκλος καθώς η συμπεριφορά του αρχίζει να αλλάζει: γίνεται εριστικός, προφανώς δεν βοηθά στη φροντίδα του μωρού που κατά βάθος θεωρεί αντίπαλό του και το ζηλεύει επειδή χάνει την αποκλειστική προσοχή της συζύγου του, κι έτσι αρχίζει να απομακρύνεται… Τα γεγονότα αυτά όμως θυμώνουν σταδιακά και τη σύζυγο που αρχίζει τώρα κι εκείνη να απομακρύνεται απογοητευμένη προσκολλώντας περισσότερο στο μωρό, φροντίζοντας να παίρνει πλέον ικανοποίηση μόνο από αυτό… Αυτό με τη σειρά του επιβεβαιώνει ακόμη περισσότερο τους φόβους του συζύγου ότι πλέον δεν τον αγαπούν κι ότι είναι “εκτός” και, με αυτό τον τρόπο, διαιωνίζεται η απομάκρυνση που έχει ήδη αρχίσει… Έτσι, ο πατέρας, μη συνειδητοποιώντας τι του συμβαίνει και μη βρίσκοντας τρόπο να υπάρξει μέσα σε αυτή τη νέα οικογένεια και το συνονθύλευμα κυριολεκτικά των συναισθημάτων που βιώνει, νιώθει αβάστακτα πληγωμένο το ναρκισσισμό του και φεύγει αφήνοντας πίσω και το παιδί…

Η πάλη με άλλα προβλήματα

Ορισμένες φορές μπορεί ο πατέρας να φέρει και προβλήματα τα οποία δεν μπορεί εύκολα να νικήσει, όπως είναι, για παράδειγμα, ο αλκοολισμός, άλλες εξαρτήσεις, πολλές φορές μπορεί να έχει θέματα και με το νόμο ή να βρίσκεται στη φυλακή και εξ ορισμού ασχολείται περισσότερο με την επίλυση αυτών των πολύπλοκων ζητημάτων. Μπορεί, μέσα σε αυτά τα σημαντικά προβλήματα, να νιώθει κι ο ίδιος ότι δεν μπορεί να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων ως πατέρας και ότι στην παρούσα φάση δεν έχει κάτι να προσφέρει στα παιδιά του, κάτι καλό τουλάχιστον. Στις περιπτώσεις αυτές επικρατεί μια καταλυτική αίσθηση ανεπάρκειας και ότι τα παιδιά θα είναι μάλλον καλύτερα χωρίς τον ίδιο να τα επιβαρύνει επιπλέον στη ζωή τους…

Ο κύριος Γ περιγράφει χαρακτηριστικά: “Έφυγα γιατί θα ήταν καλύτερα χωρίς εμένα. Έτσι πίστευα… ότι τους έκανα κακό στη ζωή τους… Εκείνη τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή, δεν ήμουνα ο άντρας που ήθελα να είμαι για τα παιδιά μου και δεν άξιζα να βρίσκομαι στη ζωή τους”!

Όταν τα καθήκοντα εξαντλούνται σε παροχές…

Τέλος, όπως αναφέρθηκε αναλυτικά και παραπάνω, ένας άντρας μπορεί να έχει μεγαλώσει πιστεύοντας ότι ο βασικός ρόλος του στην οικογένεια είναι να παρέχει οικονομικά και υλικά γενικότερα κι ότι από εκεί και πέρα οι ευθύνες του εξαντλούνται και δεν πρέπει να έχει κανείς παράπονο από αυτόν… Αυτό το ρόλο λοιπόν μπορεί να διατηρεί και στο διαζύγιο στέλνοντας μόνο χρήματα και θεωρώντας ότι αυτό είναι αρκετό χωρίς να εμφανίζεται ποτέ ή να κάνει έστω και λίγη παρέα με τα παιδιά του… Αυτές, βέβαια, είναι οι περιπτώσεις που είναι και λιγότερο επώδυνες για τα παιδιά καθώς με αυτό τον πατέρα δεν θα έχουν δεθεί και ιδιαίτερα συναισθηματικά οπότε η απομάκρυνσή του από τη ζωή τους δεν θα τα πληγώνει ανεπανόρθωτα… Όμως, σίγουρα, η έννοια του πατέρα που θα υφίσταται μέσα τους ψυχικά θα έχει εξαρχής προσδιοριστεί με ένα μεγάλο κενό…

Επίλογος

Κλείνοντας αυτή τη συζήτηση δεν μπορούμε παρά να έχουμε προβληματισμούς και ερωτηματικά… Πρέπει να δικάσουμε, να δικαιολογήσουμε, να αποδεχτούμε; Και πώς μπορεί αλήθεια να βιώνει μια τέτοια κατάσταση ένα παιδί που ζει με όλα αυτά τα ερωτηματικά για την απομάκρυνση του πατέρα του; Ερωτήματα και απορίες που μπορεί να μην μπορέσει να λύσει και ποτέ… Σίγουρα κάθε περίπτωση είναι διαφορετική και οι απαντήσεις δεν μπορούν να είναι μονοδιάστατες. Αυτό που σίγουρα χρειάζεται είναι να τονιστεί και πάλι η πρωταρχική σημασία του ρόλου του πατέρα και να κατανοηθεί ιδιαίτερα, κυρίως από τους ίδιους τους πατεράδες, η σημασία του ρόλου τους στη ζωή των παιδιών. Ο Winnicott (2) αναφέρει χαρακτηριστικά σε ένα κείμενό του: “Δεν μπορεί να υφίσταται μια μητέρα χωρίς να υπάρχει και ένας πατέρας, ούτε ένα μωρό χωρίς μια μητέρα και έναν πατέρα”. Ο Diamond (3) τονίζει σε άρθρο του τη σημασία της τριαδικότητας (μητέρα-πατέρας-παιδί) στην αίσθηση ταυτότητας και προέλευσης ενός παιδιού κι ότι αυτή έχει απόλυτη σημασία τόσο όσον αφορά τη φυσική παρουσία και των δύο γονιών στη ζωή του όσο και σε καθαρά ψυχικό επίπεδο. Ακόμη κι αν ένας πατέρας φύγει από το σπίτι είναι σημαντικές οι εξηγήσεις, οι απαντήσεις, η τήρηση των υποσχέσεων, η σύνδεση και η επαφή με το παιδί σε ψυχικό επίπεδο σαν να είναι εκεί! Το ότι εκλείπει η φυσική παρουσία του δεν σημαίνει ότι μπορεί να φύγει κι από την ψυχή του παιδιού… Ίσως αν και οι ίδιοι οι μπαμπάδες συνειδητοποιήσουν τη ζωτική σημασία του ρόλου τους, να μην χωρούν πλέον δικαιολογίες και ελαφρυντικά κι από τους ίδιους… Όταν κάνεις ένα παιδί δεν αποτελεί επιλογή το να μην είσαι στη ζωή του… είσαι ούτως ή άλλως κομμάτι αναπόσπαστο του εαυτού του και κάθε απουσία και απομάκρυνση αποτελεί για εκείνο ένα τεράστιο πλήγμα και μια μεγάλη απώλεια…

Βιβλιογραφία

1. Frank Pittman (1993): Man enough: Fathers, Sons, and the search for Masculinity. Νέα Υόρκη: A Perigee Book.

2. Winnicott, D. W. (1960): The theory of the parent–infant relationship. Int. J. Psychoanal., 41: 585-595.

3. Michael Diamond (2017): The Missing Father function in Psychoanalytic Theory and Technique. The Analyst’ s Internal Couple and Maturing Intimacy. The Psychoanalytic Quarterly, Volume LXXXVI, Number 4.

4. Kim A. Jones (2007): Assessing the Impact of Father Absence from a Psychoanalytic Perspective. Psychoanalytic Social Work, Vol. 14(1).

5. Kim Jones (2005): The Role of Father in Psychoanalytic Theory: Historical and Contemporary Trends. Smith College Studies in Social Work, Vol. 75(1) 200.