Η νέα κατάσταση που βιώνουμε με την εξάπλωση του Covid-19 είναι πρωτόγνωρη για όλους, ακόμη και για ανθρώπους μεγαλύτερης ηλικίας που έχουν ζήσει άλλα πιο δύσκολα χρόνια. Η διαφορά έγκειται τώρα στο γεγονός ότι ο «εχθρός» είναι διαφορετικός, εν καιρώ ειρήνης, αόρατος, άγνωστος, εναντίον όλων και για όλους, και σίγουρα χρειάζεται χρόνος στον καθέναν από εμάς για να τον συνειδητοποιήσει και να τον διαχειριστεί. Ιδιαίτερα στην Ελλάδα, όπου η απογοήτευση και η δυσπιστία ήταν ένα πρόσφατο ακόμα βίωμα της οικονομικής κρίσης, ήταν δύσκολο, αρχικά τουλάχιστον, να ακούσει κανείς με εμπιστοσύνη τις πληροφορίες που διαχέονταν, να πειστεί για τους κινδύνους της διασποράς του ιού και να αρχίσει να ακολουθεί τις οδηγίες και τα μέτρα προφύλαξης που έπρεπε να πάρει για τον εαυτό του και για τους άλλους. Ο άνθρωπος, βέβαια, πολλές φορές αντιδρά με μια άμυνα άρνησης στο φόβο, τον πανικό και την αλλαγή που μπορεί να επέλθει στη ζωή του και την καθημερινότητά του. Όλοι, για παράδειγμα, γνωρίζουμε ανθρώπους που υποφέρουν από κάτι αλλά αρνούνται να πάνε στο γιατρό, που δεν παίρνουν φάρμακα εις πεισματική άρνηση ότι πάσχουν από κάτι κοκ.

Έκπληξη και αμηχανία

Η έκπληξη και η αμηχανία ήταν επίσης χαρακτηριστικά των πρώτων ημερών. Αρκετές στιγμές μάλιστα πολλές ειδήσεις θύμιζαν κάποια ταινία που είχαμε δει παλαιότερα στο σινεμά ή ένα σενάριο επιστημονικής φαντασίας που είχε, βέβαια, οραματιστεί ο καθένας από εμάς μόνος του, στο μυαλό του… Τώρα, όμως, συνέβαινε στην πραγματικότητα! Και η αλυσιδωτή αντίδραση της εμφάνισης κρουσμάτων, της διασποράς, της εξάπλωσης που εκκινούσε, δεν γινόταν εύκολα αντιληπτή  από την αρχή και απαιτούσε χρόνο, αρκετό χρόνο, για να γίνει αντιληπτή. Κι έτσι φτάσαμε σταδιακά στα δεκάδες ερωτήματα που άρχισαν να προκύπτουν: πόση προσοχή χρειάζεται; πόσο κινδυνεύουμε; πόση απολύμανση; πόση μάσκα; πόσο κοντά και πόσο μακριά; πότε θα τελειώσει;

Ο φόβος

Ο φόβος είναι ένας φυσικός ακόλουθος όλων αυτών και εισήλθε στην καθημερινότητά μας σταδιακά, όλο και πιο πολύ, και εντεινόταν και από το γεγονός, όπως προαναφέρθηκε, ότι πολλά στοιχεία γι’ αυτόν τον ιό είναι άγνωστα (η θεραπευτική αντιμετώπιση, η διάρκεια νοσηλείας κοκ.). Σημαντικό ρόλο όμως παίζει και ο τρόπος με τον οποίο ο φόβος συναντά τον κάθε ανθρώπινο οργανισμό σε σωματικό και ψυχικό επίπεδο. Σε αυτό το άρθρο, εστιάζοντας στην ψυχική θεώρηση του θέματος, είναι ιδιαίτερα σημαντικό να τονιστεί ότι ο ψυχικός παράγοντας είναι πολύ σημαντικός γιατί καταρχάς ένας ψυχικά ισορροπημένος άνθρωπος θα είναι και ένας πιο ισχυρός και θωρακισμένος οργανισμός σε βιολογικό επίπεδο και θα αντέξει περισσότερο και σωματικά. Παράλληλα, θα είναι και ένας άνθρωπος που αγαπάει και φροντίζει τον εαυτό του, με ηρεμία και σύνεση, λαμβάνοντας όλα τα απαραίτητα μέτρα για να μην κολλήσει τον ιό, να μην τον διασπείρει στους άλλους, θα διατρέφεται υγιεινά κοκ. Επίσης, θα είναι σε θέση να ανασύρει πολλές εσωτερικές πηγές δημιουργικότητας και ανατροφοδότησης προκειμένου να στηρίξει τον εαυτό του με τον καλύτερο τρόπο κατά τις δύσκολες στιγμές της καραντίνας και, ουσιαστικά, της αλλαγής των πάντων γύρω μας.

Επιπλέον, όλοι γνωρίζουμε ότι κάθε άνθρωπος αντιδρά διαφορετικά σε θέματα ασθένειας και το γεγονός αυτό παίζει έναν σημαντικό ρόλο στον τρόπο με τον οποίο θα διαχειριστεί ο καθένας από εμάς και το θέμα αυτό. Πολλοί άνθρωποι, για παράδειγμα, βλέπουν τα πράγματα πάντα αρνητικά, ότι κάθε κακό θα συμβεί σε εκείνους, επομένως και τώρα θα νιώθουν ιδιαίτερα «απειλημένοι» από τον ιό που ενισχύει τις ενοχές τους. Ο έλεγχος, επίσης, είναι σημαντικός για πολλούς ανθρώπους, ο οποίος όμως και χάνεται με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά αυτής της πανδημίας. Η απώλεια της αίσθησης ελέγχου δημιουργεί υψηλά επίπεδα άγχους και ενίσχυση ιδεοψυχαναγκαστικών συμπεριφορών και τελετουργικών που λειτουργούν, επιφανειακά τουλάχιστον, προφυλακτικά στον καταιγισμό από τον πανικό.

Η ψυχολογία της αβεβαιότητας

Η αβεβαιότητα αποτελεί ένα κύριο χαρακτηριστικό της νέας αυτής κατάστασης και σίγουρα καλλιεργεί και εντείνει τον φόβο. Πόσες φορές αλήθεια ακούγεται καθημερινά το ερώτημα «πόσο θα κρατήσει όλο αυτό»; Ένας χρονικός ορίζοντας θα βοηθούσε προφανώς τον καθέναν από εμάς μας να επαναπροσδιορίσει τουλάχιστον τις δυνάμεις του και τις αντοχές του.

Η αβεβαιότητα όμως αποτελεί και ένα κύριο χαρακτηριστικό όλων των πανδημιών, και ουσιαστικά στις πανδημίες έχουμε να αντιμετωπίσουμε την ψυχολογία της αβεβαιότητας. Μάλιστα, όπως τονίζεται, η αβεβαιότητα που ενυπάρχει στις πανδημίες μολυσματικών ασθενειών παρέχει και τις ιδανικές συνθήκες για τη διασπορά του ιού: οι άνθρωποι δυσκολεύονται να ακούσουν και να πειστούν να κλειστούν μέσα στο σπίτι και να πειθαρχήσουν σε μέτρα που εξαγγέλλονται γιατί αυτά δεν εγγυώνται «με βεβαιότητα» ότι αυτά τα μέτρα θα σταματήσουν τη διασπορά του ιού.

Οι άνθρωποι δυσκολεύονται πραγματικά να λάβουν και αποφάσεις υπό συνθήκες αβεβαιότητας. Ερευνητικά δεδομένα υποδεικνύουν ότι οι άνθρωποι δεν είναι πρόθυμοι να κάνουν θυσίες για τους άλλους όταν τα οφέλη που θα αποκομίσουν είναι αβέβαια! Σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε, οι συμμετέχοντες ερωτήθηκαν εάν θα παρέμεναν στο σπίτι σε περίπτωση που είχαν μολυνθεί από έναν μολυσματικό ιό, γεγονός που θα έβλαπτε την επαγγελματική τους εξέλιξη αλλά θα βοηθούσε σημαντικά στην καταπολέμηση εξάπλωσης του ιού. Σε ορισμένες περιπτώσεις υπογραμμίστηκε ότι ήταν αβέβαιο εάν θα κολλούσαν κάποιον συνάδερφο στο χώρο εργασίας. Η αβεβαιότητα αυτή έκανε τους ανθρώπους πιο απρόθυμους να θυσιάσουν τα προσωπικά τους οφέλη και να παραμείνουν στο σπίτι. Σύμφωνα με δεδομένα και άλλων ερευνών με σχετικά θέματα διερεύνησης, οι άνθρωποι θα ρίσκαραν να βλάψουν κάποιον άλλο προς δικό τους όφελος εάν το κακό «δεν ήταν βέβαιο» ότι θα συμβεί.

Όπως τονίζεται, είναι σημαντικό να προσδιορίζεται η αιτία της αβεβαιότητας αλλά και να προσωποποιούνται όσο το δυνατόν περισσότερο οι επιπτώσεις της συγκεκριμένης απειλής: ότι θα επηρεαστεί η υγεία των ηλικιωμένων, των εγκύων ή των νεογέννητων μωρών κοκ. Σε αυτές τις περιπτώσεις, οι άνθρωποι φαίνεται να κινούνται λιγότερο εγωιστικά και να είναι διατεθειμένοι να θυσιάσουν το προσωπικό τους όφελος εις χάριν του κοινωνικού καλού.

Βέβαια, στο σημείο αυτό θα ήταν μια ευκαιρία για να αναρωτηθούμε γενικότερα τι είδους βεβαιότητα αναζητούμε στη ζωή και, τελικά, εάν υφίσταται αυτό που αναζητούμε… Θα ήταν ίσως μια πρόκληση να μάθουμε να ζούμε με περισσότερη αβεβαιότητα, να την αντέχουμε και να μην μας ματαιώνει τόσο πολύ. Άλλωστε, πόσες φορές έχουμε την ψευδαίσθηση ότι υπάρχει και ότι ελέγχουμε τα πράγματα, ενώ συχνά αποδεικνύεται ότι πολλά μπορεί να ανατραπούν εύκολα και χωρίς καμία προειδοποίηση…

Μια τραυματική εμπειρία

Μια πανδημία επιφέρει μια κρίση στον καθένα ατομικά αλλά και στην κοινωνία γενικότερα, οπότε εξ ορισμού αποτελεί μια εμπειρία τραύματος. Αυτό ισχύει και για όσους νοσούν οι ίδιοι ή τα αγαπημένα τους πρόσωπα, και για εκείνους που έχουν χάσει την εργασία τους και είναι εκτεθειμένοι οικονομικά αλλά και για τα άτομα που πλήττονται πιο έμμεσα από τις συνέπειες της κρίσης βιώνοντας γύρω τους μια χαοτική κατάσταση. Ψυχικό τραύμα δύναται να δημιουργηθεί από κάθε κατάσταση που παραβιάζει τις αντιλήψεις και τις προσδοκίες που είχαμε μέχρι σήμερα για τη ζωή, όλα όσα γνωρίζαμε μέχρι τώρα, και φέρνει τα πάντα σε ανατροπή, σύγχυση και αβεβαιότητα. Είναι προφανές ότι μια πανδημία πληρεί ικανοποιητικά αυτά τα κριτήρια και μπορεί να επιφέρει μια τραυματική επίδραση, «πανδημικών διαστάσεων» θα λέγαμε μεταφορικά, στο άτομο και την κοινωνία. Το άτομο μπορεί να βιώνει απώλεια αίσθησης ελέγχου και ότι έχει διαρρηχθεί η αίσθηση συνέχειας, κανονικότητας και ρυθμού στην καθημερινή του ζωή. Νιώθει στρες, θλίψη, άγχος, αίσθημα αβοήθητου, κατάθλιψη, πανικό, τάσεις απόσυρσης, θυμό, πένθος, οργή…

Στο σημείο αυτό είναι σημαντικό να τονιστεί και η «έμμεση»  τραυματική επίδραση που μπορεί να προκύπτει από τον καταιγισμό ειδήσεων, πληροφοριών, εικόνων, βίντεο κλπ. καθημερινά σχετικών με την πανδημία, με συνεχείς αναφορές σε κρούσματα, νοσούντες, επικείμενους θανάτους, παράγοντες κινδύνου κοκ. Βιβλιογραφικά αναφέρεται ο όρος «έμμεσος τραυματισμός» (vicarious traumatization) υποδεικνύοντας ότι ακόμη και εκείνοι που δεν έχουν βιώσει οι ίδιοι μια τραυματική εμπειρία μπορεί να εμφανίσουν δευτερογενώς συμπτώματα τραυματικού στρες (secondary traumatic stress) όταν εκτίθενται σε τακτική βάση σε ειδήσεις αυτών των γεγονότων (ιδιαίτερα εάν περιλαμβάνονται εικόνες και βίντεο). Πιο ευπαθείς σε αυτή την επίδραση είναι, βέβαια, άτομα που έχουν βιώσει και στο παρελθόν  εμπειρίες τραύματος, άτομα που πάσχουν από διαταραχή μετατραυματικού στρες και, φυσικά, τα παιδιά.

Η καραντίνα

Η εμπειρία της καραντίνας αποτελεί επίσης μια νέα κατάσταση που με ιδιαίτερη έκπληξη και φόβο υποδεχτήκαμε στην καθημερινότητά μας. Χρειάστηκε να σκεφτούμε αρκετά για να μην θυμώσουμε ή να μην πανικοβληθούμε από αυτό τον αιφνίδιο περιορισμό της ελευθερίας μας. Ο καθένας από εμάς έχει τη δική του ιστορία και κατανοεί καλύτερα ο ίδιος για τον εαυτό του πού βαθύτερα σε ψυχικό επίπεδο τον έχει αγγίξει όλο αυτό. Εάν, για παράδειγμα, κάποιος ένιωθε ήδη καταπιεσμένος και θυμωμένος ή είχε βιώσει ιδιαίτερη καταπίεση κατά το μεγάλωμά του είναι πιθανό και τώρα να ξυπνά και πάλι ο θυμός ότι τον ελέγχουν και τον περιορίζουν.

Μεγάλη έκπληξη όμως νιώθουν και οι άνθρωποι που ανακαλύπτουν ότι η ζωή τους ήταν σχεδόν πάντοτε έτσι, σε καραντίνα! Μέσα στο σπίτι, σαν «οι άλλοι» έξω να ήταν πιθανόν «μολυσματικοί» στο να τους βλάψουν ανεπανόρθωτα. Είναι γεγονός ότι για τους πιο εξωστρεφείς ανθρώπους ο περιορισμός αυτός, μέσα στο σπίτι, μπορεί να είναι πιο επιβαρυντικός, ενώ για ανθρώπους με εσωστρέφεια, που τους ταράζει ούτως ή άλλως η επαφή με τους ανθρώπους και το εξωτερικό περιβάλλον, η επίδραση αυτή είναι λιγότερο επώδυνη. Οι εσωστρεφείς άνθρωποι μπορεί και να απολαμβάνουν έτσι περισσότερο την εσωστρέφειά τους που έχει τώρα αποκτήσει ένα σημαντικό άλλοθι!

Η νέα αυτή κατάσταση επικαλείται και τον αλτρουισμό μας τονίζοντας ότι πρόκειται για μια προσωπική θυσία για το καλό όλων. Και αυτή είναι μια πρωτόγνωρη εμπειρία που φαίνεται να μας έλειπε και, ουσιαστικά, μας ανεβάζει και το ηθικό! Παράλληλα, εμπεριέχει και μια τρομερή «αντίφαση» που παίζει ένα παράξενο παιχνίδι στο μυαλό μας, ότι, δηλαδή, απομονώνοντας τον εαυτό μας ενωνόμαστε ταυτόχρονα με όλους, σε ένα συλλογικό σκοπό! Παράξενο… Έχει όμως ενδιαφέρον…

Μένουμε σπίτι… μένουμε με τον εαυτό μας;

Είναι γεγονός ότι η φράση αυτή, «μένουμε σπίτι», θα μείνει για πάντα χαραγμένη στη μνήμη μας όταν όλα αυτά θα έχουν πλέον περάσει… Ίσως αυτό που τρομάζει περισσότερο είναι ότι μένοντας σπίτι, μένουμε σε επαφή και με περισσότερη αλήθεια, για τον εαυτό μας και για την κατάσταση της ζωής μας, της οικογένειάς μας. Μένοντας σπίτι δεν μπορούμε να κρυφτούμε πια σε όλο αυτό τα καθημερινό τρεχαλητό για να αποφύγουμε τα άγχη και τις εσωτερικές μας συγκρούσεις. Ευτυχώς, η ζωή δεν είναι μόνο lifestyle, ένα project στο οποίο κάνουμε πάντα ό,τι κάνουν οι άλλοι και διαγωνιζόμαστε στο ποιος θα γυαλίσει περισσότερο… Είναι καιρός να αναθεωρήσουμε τις ιδέες μας και να βάλουμε νέες αρχές. Να σταματήσουμε να κάνουμε διαρκώς ό,τι κάνουν οι άλλοι και να αγνοούμε βασικά σημάδια που μας δείχνει ο ψυχισμός μας. Ας το πάρουμε απόφαση: Δεν μπορούμε να κινούμαστε καθημερινά ναρκώνοντας διαρκώς τις επιθυμίες μας. Κανείς δεν μπορεί να τα βγάλει πέρα σε αυτή τη ζωή αν δεν καταθέσει ψυχή!

 Η ψυχική πραγματικότητα δεν μπαίνει σε καραντίνα

Η εσωτερική ψυχική πραγματικότητα δεν μπαίνει σε καραντίνα, εκτός και αν εμείς το επιτρέψουμε. Τα όνειρα, οι επιθυμίες, οι ψυχικές μας ανάγκες δεν χρειάζεται να απομονωθούν. Αντιθέτως είναι μια στιγμή κατά την οποία μπορούμε να ασχοληθούμε με αυτά, έχοντας χρόνο για να σκεφτούμε, να αναρωτηθούμε και να αποφασίσουμε εάν κάτι χρειάζεται να κάνουμε για να προχωρήσουμε με σιγουριά προς τις επιθυμίες μας. Αντιθέτως, πριν περιορίζαμε οι ίδιοι τον ψυχισμό μας μην αφήνοντάς τον να εκδηλωθεί, να βγει έξω ελεύθερος. Είναι μια καλή χρονική στιγμή για να συνειδητοποιήσουμε πόσο πολύ βασιζόμαστε σε «εξωτερικά» πράγματα για να είμαστε καλά. Δεν κοιτάμε το μέσα μας, τι θέλουμε εμείς, ποιες είναι οι επιθυμίες μας. Μπερδεύουμε το τι θέλουμε εμείς με το τι κάνουν οι άλλοι και με το τι πρέπει να κάνουμε. Κι έτσι δεν αντέχουμε τις στερήσεις. Είναι σημαντικό να συνομιλούμε με τον εαυτό μας, να του κάνουμε παρέα για να μπορούμε να του δίνουμε δύναμη.

 Ας μην μεταδίδουμε ο ένας στον άλλο αρνητικά συναισθήματα!

Είναι λοιπόν μια περίοδος που χρειάζεται να σκεφτόμαστε, να κάνουμε υπομονή και να προσπαθούμε να έχουμε ένα εσωτερικό πλάνο «πορείας» που θα ακολουθούμε προσπαθώντας να αντέξουμε τις διαφορετικές αυτές συνθήκες. Δεν είναι για πάντα εξάλλου, είναι κάτι προσωρινό, ας μην το ξεχνάμε αυτό. Και, βέβαια, ας προσπαθήσουμε να είμαστε και πιο θετικοί ο ένας για τον άλλον και να μην μεταδίδουμε αρνητισμό και καταστροφολογία που ούτως ή άλλως δεν βοηθούν σε τίποτα και δεν αλλάζουν την κατάσταση. Ας βάλουμε ένα όριο στον χρόνο που παρακολουθούμε τα νέα και τις ειδήσεις σχετικά με τον ιό και την εξάπλωσή του από μια έγκυρη πηγή, που έχουμε επιλέξει για να ενημερωνόμαστε, και κατά το υπόλοιπο της ημέρας ας προσπαθήσουμε να κάνουμε παρέα με τον εαυτό μας, να ακούσουμε τι επιθυμεί… Μπορούμε ή … έχουμε βάλει από καιρό τις επιθυμίες μας σε καραντίνα; Καιρός να προχωρήσουμε και να το αλλάξουμε και αυτό…

Καλή δύναμη σε όλους!

Βιβλιογραφία

– Molly Crockett, Andreas Kappes & Anne-Marie Nuberger (2018). Pandemics and the psychology of uncertainty, Διαθέσιμο στον διαδικτυακό τόπο https://www.weforum.org/agenda/2018/08/the-psychology-of-pandemics/ (last access 31/3/2020).

– Samantha K. Brooks, Rebecca K. Webster, Louise E. Smith, Lisa Woodland, Simon Wessely, Neil Greenberg, Gideon James Rubin (2020). The psychological impact of quarantine and how to reduce it: rapid review of the evidence. Lancet, 395: 912-20.

-Lerias D. & Byrne M. K. (2003). Vicarious traumatization: Symptoms and predictors. Stress and Health, 19, 129-138.