Οι κούκλες αποτελούν ένα παιχνίδι, ένα αντικείμενο αισθητικής έκφρασης, μια διακόσμηση ή και πολλά άλλα που ακολουθούν τον ανθρώπινο πολιτισμό εδώ και χιλιάδες χρόνια. Αρχαιολογικές ανασκαφές έχουν δείξει ότι οι κούκλες χρησιμοποιούνταν αρχικά ως ιερά αντικείμενα σε θρησκευτικές τελετές προκειμένου να αναπαραστήσουν τους θεούς που λάτρευαν οι άνθρωποι. Στην αρχαία Αίγυπτο, κούκλες από ξύλο ή πηλό συνόδευαν τους νεκρούς στον τάφο τους στο ταξίδι για τη μετά θάνατον ζωή (1). Με την πάροδο των χρόνων οι κούκλες έχασαν σταδιακά τη σημασία τους σε θρησκευτικές τελετουργίες και τα παιδιά άρχισαν να παίζουν με αυτές. Στην αρχαία Ελλάδα, τα νεαρά κορίτσια έπαιζαν με τις κούκλες τους μέχρι να παντρευτούν οπότε και εναποθέτονταν στο ιερό της θεάς που είχε επιλεγεί για να τις προστατεύει.

Το βέβαιο είναι ότι οι κούκλες αποτελούσαν και αποτελούν ένα σημαντικό μέσο έκφρασης της κουλτούρας και της ιστορίας κάθε εποχής και περιοχής του πλανήτη. Αν αναζητήσουμε πηγές για την ιστορία της κούκλας και τις μορφές που έχει πάρει σε κάθε τόπο και εποχή είναι βέβαιο ότι θα ανακαλύψουμε πολύ πλούσιες ιστορίες! Παράλληλα, όμως, και μια απόδειξη της επιθυμίας που έχει καταδείξει ο άνθρωπος να δημιουργεί παιχνίδια που προσομοιάζουν την ανθρώπινη φιγούρα ενισχύοντας την ιδέα ότι τα παιδιά λειτουργούσαν μέσα από το σχεσιακό παιχνίδι καθ’ όλο το βάθος εξέλιξης της ανθρώπινης ιστορίας!

Από τη μεταβιομηχανική εποχή και μετά, οπότε και άλλαξε η πεποίθηση για το παιδί ότι είναι ένας “μικρός ενήλικας”, τα παιδιά εργάζονταν πλέον και λιγότερες ώρες κι έτσι είχαν και περισσότερη ώρα για παιχνίδι που αποκτούσε όλο και μεγαλύτερη σημασία.

 

Οι κούκλες στην ψυχοθεραπεία

Η κούκλα αποτελεί ένα παιχνίδι αλλά και ένα πολύτιμο αντικείμενο για συλλέκτες που συμμετέχουν και σε συναντήσεις όπου οι κούκλες επιδεικνύονται, φωτογραφίζονται κοκ. Η κούκλα αποτελεί επίσης ένα προϊόν καλλιτεχνικής έκφρασης και δημιουργίας, μπορεί να είναι και μια μινιατούρα, ένα σουβενίρ αλλά και πολλά άλλα. Στο άρθρο αυτό όμως θα αναφερθούμε αποκλειστικά στη χρήση της κούκλας στην ψυχοθεραπεία. Με ποιους τρόπους λοιπόν μπορεί η κούκλα να είναι σημαντική στην ψυχοθεραπευτική διαδικασία;

– Η κούκλα είναι ένα παιχνίδι που έχει το παιδί από την ημέρα που γεννιέται και το συνοδεύει στην καθημερινότητά του αλλά και στις σχέσεις και τις αλληλεπιδράσεις με τους άλλους γύρω του. Καταλαβαίνουμε λοιπόν ότι η παρουσία ή και η δημιουργία μιας κούκλας σε μια συνεδρία ψυχοθεραπείας προσφέρει τη δυνατότητα παλινδρόμησης σε αρκετά πρώιμα στάδια του ψυχισμού, σε αναμνήσεις, συνειρμούς, φαντασιώσεις κλπ. από τη βρεφική ηλικία. Για το λόγο αυτό, βέβαια, χρειάζεται και ιδιαίτερη προσοχή κατά τη συγκεκριμένη διαδικασία.

– Ο θεραπευόμενος μπορεί να προβάλλει στην κούκλα και την αλληλεπίδραση που διαδραματίζεται με αυτή το δικό του συναισθηματικό υλικό συχνά διευκολυνόμενος και από την ομοιότητα της κούκλας με ανθρώπινη μορφή αλλά όχι και απαραίτητα. Όπως αναφέρεται: “… οι κούκλες αντιπροσωπεύουν την εξωτερίκευση του εσωτερικού κόσμου του συλλέκτη κούκλας που είναι γεμάτος φανταστικές ιστορίες και ευφάνταστους χαρακτήρες και αποτελούν μια απτή έκφραση του κόσμου αυτού” (2).

– Οι κούκλες αποτελούν ένα μέσο έκφρασης μέσω της αλληλεπίδρασης και του παιχνιδιού. Ο D. Winnicott, Βρετανός παιδίατρος και ψυχαναλυτής, τόνισε ιδιαίτερα τη σημασία του παιχνιδιού στην ψυχο-συναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού. Εισήγαγε, μάλιστα, και την έννοια του “ενδιάμεσου” (transitional space) ή “μεταβατικού” χώρου και ανέλυσε τον τρόπο με τον οποίο το παιχνίδι μπορεί να αποτελέσει έναν “ενδιάμεσο” χώρο, δηλαδή έναν ψυχολογικό χώρο ανάμεσα στην εσωτερική πραγματικότητα του παιδιού και τον εξωτερικό κόσμο. Για τον ίδιο λόγο, η κούκλα μπορεί να αποτελέσει ένα “μεταβατικό αντικείμενο” (transitional object) κατά τον Winnicott (όπως και ένα κουβερτάκι, το αρκουδάκι του παιδιού κ.ά.), που το βοηθά να διαχειριστεί την απουσία της μητέρας και να περάσει από την απόλυτη εξάρτηση στην αυτονομία. Το παιχνίδι, όπως και το μεταβατικό αντικείμενο, βρίσκονται ανάμεσα στο “εγώ” και τον “άλλον” ή την “εξωτερική πραγματικότητα”, επιτρέποντας μια ομαλή μετάβαση (3). Το παιχνίδι με την κούκλα αποτελεί ένα εξαιρετικό παράδειγμα ενός μεταβατικού φαινομένου που αναφέρεται σε «έναν ενδιάμεσο χώρο εμπειρίας, στον οποίο συμβάλλουν τόσο η εσωτερική πραγματικότητα όσο και η εξωτερική ζωή» (3).

– Η κούκλα μπορεί να παρέχει μια ασφαλή, συμβολική γλώσσα έκφρασης και δημιουργικότητας σε άτομα που δυσκολεύονται να εκφραστούν με τη λεκτική επικοινωνία, όπως είναι, για παράδειγμα, τα παιδιά, οι επιζώντες τραύματος που δεν έχουν τη δυνατότητα έκφρασης με άλλους τρόπους, τα νευροδιαφορετικά άτομα (άτομα στο φάσμα του αυτισμού, με ΔΕΠΥ (Διαταραχή ελλειμματικής προσοχής και υπερκινητικότητας), δυσλεξία, δυσαριθμησία ή δυσπραξία κ.ά.).

– Επιπλέον, η κούκλα μπορεί να φέρει ηρεμία και ανακούφιση και μέσω της αφής καθώς ο θεραπευόμενος μπορεί να την αγγίξει, να την αγκαλιάσει, να την κρατήσει σφιχτά… Όπως τονίζεται: “…το παιχνίδι με την κούκλα αλλά και η χρήση της κούκλας στην ψυχοθεραπευτική διαδικασία βασίζονται στη θεμελιώδη και πρωτόγονη έννοια της αφής” (4). Στο παιχνίδι με την κούκλα, το παιδί αλλά και ο θεραπευόμενος αναζητούν πολλές φορές μια σωματική οικειότητα/εγγύτητα μέσω της αφής σε στιγμές που βιώνουν δυσφορία. Πρόκειται για μια συμπεριφορά αναζήτησης ανακούφισης αλλά, παράλληλα, και χαμηλού ρίσκου καθώς το άτομο διατηρεί τον απόλυτο έλεγχο της κατεύθυνσης και της διάρκειας αυτού του κοινωνικού επεισοδίου (4).

– Είναι φανερό από τα προαναφερθέντα ότι το παιδί σχετίζεται, αλληλεπιδρά και δένεται συναισθηματικά με την κούκλα αλλά και με τη συμβολική αναπαράσταση που διαμεσολαβείται στο παιχνίδι του με αυτή. Το ίδιο μπορεί να συμβεί και στον θεραπευόμενο σε μια παρόμοια διαδικασία κατά τη συνεδρία και όλο αυτό το υλικό βέβαια προσφέρει σημαντικούς δρόμους ενδοσκόπησης και ερμηνείας.

– Οι κούκλες παρέχουν τη δυνατότητα αναπαράστασης & παιχνιδιού ρόλων (re-enactment & role play) επιτρέποντας την εξερεύνηση εμπειριών, οικογενειακών δυναμικών ή μελλοντικών σεναρίων μέσω του ελεγχόμενου και διαχειρίσιμου παιχνιδιού. Παράλληλα, ο θεραπευτής έχει τη δυνατότητα να παρατηρήσει πώς ο θεραπευόμενος δομεί αυτούς τους ρόλους και τα σενάρια, αποκτώντας έτσι πολύτιμες πληροφορίες για το συναισθηματικό κόσμο του.

– Τέλος, η κούκλα, όπως προαναφέρθηκε, αποτελεί και ένα αντικείμενο αισθητικής έκφρασης και δημιουργικότητας. Ιδιαίτερα όταν ο θεραπευόμενος καλείται να δημιουργήσει ο ίδιος μια δική του κούκλα κατά τη διάρκεια της συνεδρίας γίνεται, παράλληλα, και ο ίδιος ένας καλλιτέχνης που εκφέρει την έμπνευση και τη δημιουργικότητά του. Και αυτή η διαδικασία αποφέρει εξ ορισμού πολλά οφέλη κατά την ψυχοθεραπευτική διαδικασία.

 

Παιγνιοθεραπεία & Δραματοθεραπεία

Οι κούκλες αποτελούν βέβαια αναπόσπαστο εργαλείο θεραπευτικής παρέμβασης στην παιγνιοθεραπεία και τη δραματοθεραπεία επιτρέποντας στον θεραπευόμενο να εκφράσει συναισθήματα και εμπειρίες με συμβολικό και δημιουργικό τρόπο.

Η παιγνιοθεραπεία βασίζεται στο παιχνίδι ως μέσο επικοινωνίας, αυτο-έκφρασης και επεξεργασίας συναισθημάτων και οι κούκλες (ανθρώπινες, ζωάκια, φιγούρες) επιτρέπουν στον θεραπευόμενο να εξωτερικεύσει συναισθήματα, να αναπαραστήσει εμπειρίες, να δοκιμάσει νέους ρόλους και λύσεις και να προβάλει εσωτερικές συγκρούσεις.

Η δραματοθεραπεία χρησιμοποιεί το θεατρικό αυτοσχεδιασμό και τη θεατρική πράξη, το παιχνίδι ρόλων και τη μεταφορά ως μέσα αυτογνωσίας και αλλαγής. Οι κούκλες εδώ μπορούν να λειτουργήσουν και με πιο θεατρικό τρόπο ως: προέκταση του εαυτού ή “μάσκα”, εργαλείο αφήγησης και μεταφοράς, μέσο αποστασιοποίησης (distancing) αλλά και ομαδικής έκφρασης. Παράλληλα, το παιχνίδι με την κούκλα μπορεί να οδηγήσει και σε θεατρικό αυτοσχεδιασμό στη σκηνή.

 

Το κουκλοθέατρο

Ένας κατεξοχήν “τόπος” όπου συναντάμε την κούκλα είναι βέβαια το κουκλοθέατρο όπου οι μαριονέτες καλούνται να αλληλεπιδράσουν με το άτομο είτε στα πλαίσια παρακολούθησης μιας παράστασης κουκλοθεάτρου, ή δημιουργίας/συμμετοχής σε αυτήν ή απλά σε ένα παιχνίδι με τη μαριονέτα. Όσον αφορά τη θεραπευτική διαδικασία τονίζεται ότι το κουκλοθέατρο και οι μαριονέτες παρέχουν μεγαλύτερη δυνατότητα δραματουργικής και συναισθηματικής απόστασης – η μαριονέτα «μιλάει» και ενεργεί για τον θεραπευόμενο. Παράλληλα, ο ίδιος μπορεί να γίνει ερμηνευτής ή αφηγητής, δίνοντας φωνή και κίνηση στη μαριονέτα. Αλλά και η μαριονέτα μπορεί να λειτουργήσει ως ένας “διαφορετικός εαυτός”, παρέχοντας ψυχολογικό χώρο και αίσθηση ασφάλειας για την προβολή συναισθημάτων, φαντασιώσεων κ.ά. Η διαδικασία αυτή είναι πολύ σημαντική όταν ο θεραπευόμενος προσπαθεί να εκφραστεί για τον εαυτό του και τα τραύματά του.

 

Sand play

Πολλές κούκλες, συνήθως με τη μορφή μινιατούρας, συναντάμε βέβαια και στο sand play (ή sand tray) το οποίο αποτελεί μια ισχυρή μη λεκτική, προβολική ψυχοθεραπευτική τεχνική. Στο sand play χρησιμοποιείται ένας δίσκος με άμμο και μικροσκοπικές φιγούρες/μινιατούρες που βοηθούν τον θεραπευόμενο να εκφραστεί και να επεξεργαστεί συμβολικά θέματα της ψυχικής του κατάστασης. Ο θεραπευόμενος καλείται να δημιουργήσει σκηνές ή “κόσμους” στην άμμο χρησιμοποιώντας τις μινιατούρες (άνθρωποι, ζώα, κτίρια, αντικείμενα, σύμβολα) που εκφράζουν βέβαια ασυνείδητο υλικό, δίνοντας μορφή σε συναισθήματα ή εμπειρίες που δεν μπορούν ακόμη να εκφραστούν λεκτικά. Το sand play έχει τις ρίζες του στην αναλυτική ψυχολογία του Κ. Γιούνγ και χρησιμοποιείται με παιδιά, εφήβους και ενήλικες. Ο δίσκος με την άμμο λειτουργεί ως «ελεύθερος και προστατευμένος χώρος» (όπως αρχικά τον περιέγραψε η Ντόρα Καλφ, Ελβετίδα ψυχοθεραπεύτρια και μαθήτρια του Κ. Γιούνγ, που ανέπτυξε συστηματικά τη μέθοδο κατά τη δεκαετία του 1950 (5)) όπου ο θεραπευόμενος έχει τη δυνατότητα να πειραματιστεί, να ανοικοδομήσει, να καταστρέψει αλλά και να ελέγξει συμβολικά τι συμβαίνει στο δίσκο, νιώθοντας παράλληλα μια αίσθηση κυριαρχίας και ασφάλειας.

 

Η χρήση φιγούρων στην οικογενειακή συστημική θεραπεία

Τέλος, είναι σημαντικό να αναφερθεί και η χρήση μικρών φιγούρων (figurines) ως θεραπευτική παρέμβαση στα πλαίσια της οικογενειακής συστημικής θεραπείας. Οι φιγούρες χρησιμοποιούνται ως συμβολικά εργαλεία που επιτρέπουν την απεικόνιση και διερεύνηση των σχέσεων μέσα στο οικογενειακό σύστημα. Στα πλαίσια μιας συνεδρίας οικογενειακής θεραπείας ή και θεραπείας ζεύγους, ο θεραπευτής μπορεί να ζητήσει από τους συμμετέχοντες να επιλέξουν και να τοποθετήσουν στο χώρο (στο πάτωμα, σε ένα δίσκο άμμου κ.α.) τις φιγούρες που αντιπροσωπεύουν τον εαυτό τους αλλά και τα άλλα σημαντικά πρόσωπα της οικογένειάς τους αναπαριστώντας τις σχέσεις τους. Η διάταξη, οι αποστάσεις και η στάση των φιγούρων αποκαλύπτουν ασυνείδητες δυναμικές, συναισθήματα, ρόλους και όρια μέσα στο οικογενειακό σύστημα. Μέσω αυτής της διαδικασίας, ο θεραπευτής μπορεί να αναγνωρίσει πρότυπα σχέσεων, συμμαχίες ή συγκρούσεις και να βοηθήσει την οικογένεια να τα επεξεργαστεί. Παράλληλα, μπορεί να προτείνει στους συμμετέχοντες να ανακατατάξουν τις φιγούρες προσφέροντας έτσι τη δυνατότητα αναδόμησης και αλλαγής θέασης των σχέσεων και πειραματισμό με νέους, πιο λειτουργικούς τρόπους αλληλεπίδρασης. Έτσι, οι φιγούρες λειτουργούν ως γέφυρα μεταξύ του εσωτερικού βιώματος και της εξωτερικής πραγματικότητας, προάγοντας τη συνειδητοποίηση και τη θεραπευτική αλλαγή (6).

 

Παραδείγματα παρεμβάσεων με κούκλες σε μια συνεδρία ψυχοθεραπείας:

Στο σημείο αυτό αναφέρονται επιγραμματικά παραδείγματα οδηγιών/προτροπών με τη χρήση της κούκλας που μπορούν να χρησιμοποιηθούν στα πλαίσια μιας ψυχοθεραπευτικής συνεδρίας:

 

Σε ατομική συνεδρία:

*Θέλεις να διαλέξεις μια κούκλα ή φιγούρα που σου θυμίζει περισσότερο εσένα; Μίλησέ μου για τις ομοιότητες αυτές…

*Θέλεις να φτιάξεις μια κούκλα με τα υλικά που παρέχονται εδώ, που εκφράζει αυτό το συναίσθημα που μου περιγράφεις (θυμό, λύπη, στενοχώρια κοκ.);

*Τι διάλογο θα έκανες με αυτή την κούκλα; Ποιες σκέψεις σου θα ήθελες να μοιραστείς μαζί της; Ο θεραπευτής μπορεί να εμπλακεί και ο ίδιος σε αυτό το διάλογο παίρνοντας κάποιο ρόλο διευκολύνοντας τη διαδικασία και καταλήγοντας πολλές φορές και στο ζωντάνεμα μιας σκηνής αυτοσχεδιασμού.

*Ο θεραπευτής μπορεί να καθρεφτίσει τα συναισθήματα που προβάλλονται μέσω της κούκλας: «Η κούκλα σου φαίνεται πολύ λυπημένη… αναρωτιέμαι αν έχει νιώσει μόνη της τελευταία».

*Οι κούκλες μπορούν να χρησιμοποιηθούν και για παιχνίδια ρόλων: π.χ. «Η κούκλα θυμώνει όταν κάποιος της παίρνει το παιχνίδι – τι μπορεί να κάνει;».

*Θέλεις να γράψεις ένα γράμμα σε αυτή την κούκλα; Τι θα ήθελες να της πεις;

*Τι χρειάζεται αυτή η κούκλα σήμερα για να νιώσει καλύτερα;

*Θέλεις να φτιάξεις μια κούκλα που αναπαριστά:

-τον εσωτερικό σου κόσμο

-την εξωτερική πραγματικότητα

-πώς βλέπεις εσύ τον εαυτό σου/πώς σε βλέπουν οι άλλοι

-πώς θα ήθελες να σε βλέπουν οι άλλοι.

*Θέλεις να φτιάξεις μια κούκλα που αναπαριστά έναν σωματικό πόνο που βιώνεις τελευταία; Για παράδειγμα, έναν πονοκέφαλο, έναν πόνο στο στομάχι κοκ.

*Ας δούμε τα πράγματα “στα άκρα”: Θέλεις να φτιάξεις μια κούκλα (ή ένα ζευγάρι κούκλων) που αναπαριστά:

-αδυναμία/δύναμη

-χαρά/λύπη

-ευτυχία/δυστυχία κοκ.

*Ποια από αυτές τις κούκλες εκπροσωπεί για σένα:

-κάτι που χρειάζεσαι

-κάτι που θα ήθελες

-μια ευχή που κάνεις

-ένα μυστικό

 

Σε ομαδική συνεδρία:

Οι οδηγίες/προτροπές που προαναφέρθηκαν μπορούν να χρησιμοποιηθούν βέβαια και στα πλαίσια ομαδικής συνεδρίας. Στη συνέχεια αναφέρονται οδηγίες/προτροπές που λειτουργούν σε ομαδικό πλαίσιο:

*Τα μέλη της ομάδας καλούνται να επιλέξουν μια κούκλα που τους «τραβάει την προσοχή» και να της δώσουν όνομα, φωνή και άλλα χαρακτηριστικά. Μπορεί να ακολουθήσει ένας κύκλος γνωριμίας μεταξύ τους μέσα από τις κούκλες (π.χ. «Η κούκλα μου λέγεται Μαρίνα και νιώθει λύπη όταν…»).

*Ο θεραπευτής μπορεί να προτείνει: “Σήμερα θα φτιάξουμε κούκλες που αντιπροσωπεύουν ένα κομμάτι του εαυτού μας, για παράδειγμα, το παρελθόν, το παρόν, κάτι που επιθυμούμε βαθιά κ.ά.”. Στη συνέχεια τα μέλη της ομάδας καλούνται να συστηθούν στην ομάδα υποδυόμενοι αυτό το νέο ρόλο.

*Τα μέλη της ομάδας μπορούν να χρησιμοποιήσουν τις κούκλες για να αναπαραστήσουν τη σκηνή ενός συμβάντος που τους έχει προκαλέσει έντονα συναισθήματα (π.χ. οικογένεια, σχολείο, εργασία). Ο θεραπευτής μπορεί να ζητήσει και αλλαγή ρόλων ή να προσκαλέσει τα μέλη να «μιλήσουν» ως η κούκλα ενός άλλου μέλους.

*Ο θεραπευτής προτείνει: “Δημιουργήστε μια ιστορία με τις κούκλες που έχετε επιλέξει, με αρχή μέση και τέλος”. Μετά τη δημιουργία και την αφήγηση της ιστορίας, τα μέλη της ομάδας καλούνται να αναστοχαστούν: τι νομίζετε ότι ήθελε να μας πει αυτή η ιστορία;

*Ο θεραπευτής βοηθά την ομάδα να δημιουργήσει μια νέα σκηνή όπου οι κούκλες βρίσκουν λύση, υποστήριξη ή συμφιλίωση. Η πράξη αυτή έχει συμβολική και διορθωτική λειτουργία.

*Με ποια φράση θα ήθελε η κούκλα σήμερα να χαιρετήσει την ομάδα;

 

Βιβλιογραφία

– (1). Young, R. (1992). Dolls. New York: Dillon Press.

– (2). Angelie Ignacio & Gerald Cupchik (2021), Understanding Fantasy and Adult Doll Play Through Regression in Service of the  Self,  Imagination, Cognition and Personality, vol. 40(3), 290-324.

– (3). Winnicott, D.W. (1971). Playing and Reality. London: Tavistock Publications.

– (4). Angelie Ignacio & Gerald Cupchik (2021), Therapeutic Benefits of Adult Doll Play. Imagination, Cognition and Personality, 41(1), 5-30.

– (5). Dora M. Kalff (2003). Sandplay: A Psychotherapeutic Approach to the Psyche. California: Temenos Press.

– (6). Satir, V. (1988). The new peoplemaking. Palo Alto. CA: Science and Behavior Books.

 

Άλλες χρήσιμες βιβλιογραφικές παραπομπές:

– Heljakka K. & Harviainen J.T. (2019). From displays and dioramas to doll dramas: Adult world building and world playing with toys. American Journal of Play, 11(3), 351-378.

– Fox C. & Landshoff H. (1972). The doll. New York: Harry N. Αbrams.

– Holly Feen-Calligan, Barbara McIntyre & Margaret Sands-Goldstein (2009). Art Therapy Applications of Dolls in Grief Recovery, Identity and Community Service. Art Therapy: Journal of the American Art Therapy Association, 26(4), 167-173.

– Sonia M. Stace (2014). Therapeutic Doll Making in Art Psychotherapy for Complex Trauma. Art Therapy: Journal of the American Art Therapy Association, 31(1), 12-20.

– Leah Bisiani & Jocelyn Angus (2013). Doll therapy: A therapeutic means to meet past attachment needs and diminish behaviours of concern in a person living with dementia – a case study approach. Dementia,12(4): 447-462.

– Barb Kobe (2018). The Healing Doll Way: A Guided Process Creating Art Dolls for Self-discovery, Awareness and Transformation. Beaver’s Pond Press.

– Jennifer Krystyniak (2020). The Use of Dolls and Figures in Therapy: A Literature Review. Expressive Therapies Capstone Theses, Graduate School of Arts and Social Sciences (GSASS). Lesley University, DigitalCommons@Lesley.

– A. Cantarella, E. Borella, S. Faggian, A. Navuzzi, R. De Beni (2018). Using dolls for therapeutic purposes: A study on nursing home residents with severe dementia. International Journal of Geriatric Psychiatry, 1-11.

– Gary Mitchell (2014). Use of doll therapy for people with dementia: An overview. Nurs Older People, 26(4): 24-6.

– Michael Ehrenfeld & R. Bergman (2009). The Therapeutic Use of Dolls. Perspectives in Psychiatric Care, 31(4): 21-2.

– Pamela Hastings (2016). Doll Making as a Transformative Process Amazon digital services. Amazon Digital Services.

– Cassandra Light (1996). Way of the Doll: The Art and Craft of Personal Transformation. Chronicle Books Llc.