Γνωριμία με την προϊστορική Τέχνη – ένα εργαστήριο για παιδιά ηλικίας 9-11 ετών (προεφηβικό στάδιο)

Αναπτυξιακά στάδια

Στο προεφηβικό στάδιο τα παιδιά εκδηλώνουν μια τάση απομάκρυνσης από την άμεση εξάρτηση από τους γονείς και ενδιαφέρονται περισσότερο για τη γνώμη των συνομηλίκων τους και την ένταξη και αποδοχή τους στην ομάδα αυτή. Μια πορεία εσωτερικής αναζήτησης σχετικά με θέματα αυτονομίας/ένταξης στην ομάδα ξεκινά, και κορυφώνεται κατά το στάδιο της εφηβείας. Στο πλαίσιο αυτό, η άσκηση που παρατίθεται βοηθά στην αναζήτηση και διαπραγμάτευση αυτών των δύο τάσεων (αυτονομίας/ένταξης στην ομάδα) καθώς τα παιδιά καλούνται, στα πλαίσια της άσκησης, να λειτουργήσουν ατομικά αλλά, στη συνέχεια, να εντάξουν και το ατομικό τους στοιχείο (τη ζωγραφιά τους) στο ομαδικό πλαίσιο. Παράλληλα, μια άσκηση που εστιάζει στο δημιουργικό κομμάτι αποτελεί ούτως ή άλλως μια επιπλέον ευκαιρία αλλά και απόπειρα για το παιδί για κοινωνική αφύπνιση και ένταξη. Σε αυτό το πλαίσιο, ο συντονιστής έχει την ευκαιρία επίσης να παρατηρήσει τη δυναμική της ομάδας και τον τρόπο με τον οποίο κάθε παιδί εντάσσεται σε αυτή.

Τα παιδιά ηλικίας 9-11 ετών αναζητούν και διερευνούν όλο και περισσότερο την εικόνα του εαυτού τους και τον τρόπο με τον οποίο αυτή γίνεται αποδεκτή από τους συνομηλίκους τους. Η διαδικασία της επιλογής ενός ζώου, που ζητείται σε αυτή την άσκηση, και στη συνέχεια η εικαστική απεικόνισή του, παρέχει στα παιδιά τη δυνατότητα να προβάλλουν στην εικόνα του ζώου σημαντικά κομμάτια του εαυτού τους που μπορεί να μην τα αναγνωρίζουν ακόμη, να μην τα συνειδητοποιούν ή να μην μπορούν να τα διαχειριστούν. Μέσα από την εικόνα και την ασφάλεια που παρέχει αυτή η «απόσταση», το παιδί μπορεί με μεγαλύτερη ευκολία να επεξεργαστεί πτυχές του εαυτού του που το δυσκολεύουν ή το διευκολύνουν αντίστοιχα.

Σε παιδιά αυτής της ηλικίας αρχίζει να διαμορφώνεται και μια τάση αυτοκριτικής και όλα μπορεί να είναι ή «καλά» ή «κακά», στοιχεία που εύκολα μπορούν να προβληθούν στην επιλογή ενός συγκεκριμένου «καλού» ή «κακού» ζώου που συγκεντρώνει αυτά τα στοιχεία. Έτσι παρέχεται και η δυνατότητα μιας επανορθωτικής εμπειρίας με σημαντικά οφέλη.

Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι, συγκριτικά με άλλα αναπτυξιακά στάδια, στην ηλικία των 9-11 ετών τα παιδιά γνωρίζουν ήδη ότι τα ζώα διαφέρουν από τους ανθρώπους και ότι δεν έχουν ανθρωπόμορφες ιδιότητες. Παράλληλα, μπορούν και σε γνωστικό επίπεδο να αντιληφθούν την έννοια του συμβόλου και τη συμβολική σημασία ενός ζώου αλλά και ενός έργου τέχνης, στοιχεία που είναι σημαντικά για την εξέλιξη της συγκεκριμένης άσκησης.

Τέλος, στη συγκεκριμένη άσκηση υπάρχουν στοιχεία όπως είναι το σκοτάδι, η φωτιά, η άγρια φύση, το κλείσιμο των ματιών για την αφήγηση της ιστορίας που σε μικρότερες ηλικίες μπορεί να δημιουργούσαν φόβο και άγχος αλλά δεν αναμένονται στα παιδιά ηλικίας 9-11 ετών.

Εισαγωγή

Η σχέση των παιδιών με τα ζώα αποτελεί ένα σημαντικό κεφάλαιο στον ψυχικό τους κόσμο, χρήσιμο σε κάθε συντονιστή που επιχειρεί να δουλέψει μαζί τους. Καταρχήν, τα ζώα αποτελούν για τα παιδιά, στην πλειοψηφία των περιπτώσεων, κάτι φιλικό και οικείο και, μάλιστα, το γεγονός ότι τα ζώα δεν μιλούν τα καθιστά ακόμη πιο προσιτά και οικεία για τα παιδιά καθώς νιώθουν αυτόματα μεγαλύτερη εγγύτητα και ζεστασιά. Τα ζώα τραβούν το ενδιαφέρον των παιδιών πολύ εύκολα και μπορούν να ασχοληθούν με αυτά πολλή ώρα, χωρίς την παρότρυνση των ενηλίκων. Όπως τονίζεται βιβλιογραφικά, το γεγονός αυτό ισχύει και στην περίπτωση ζώων-ηρώων κινουμένων σχεδίων κλπ. (Andrea Bedard–Gascon, 2014, 7).

Ο Winnicott (1971, 46) αναφέρει ότι ένα ζώο μπορεί να αποτελέσει για ένα παιδί ένα είδος μεταβατικού αντικειμένου: «Ο κύριος σκοπός του μεταβατικού αντικειμένου είναι να βοηθήσει την ομαλή μετάβαση του παιδιού στα αναπτυξιακά στάδια που βιώνει. Καθώς τα παιδιά μεταβαίνουν από τη σχέση συγχώνευσης με τη μητέρα στην αυτονόμησή τους και στο να αποτελούν μια ξεχωριστή οντότητα, έχουν ανάγκη από επιβεβαίωση και καθησυχασμό από τα άγχη και τους φόβους τους. Το μεταβατικό αντικείμενο εκπληρώνει αυτό το σκοπό, αφού ενυπάρχει στο χώρο μεταξύ της μητέρας και του παιδιού. Παράλληλα, περικλείει κομμάτια και της μητέρας και του παιδιού. Το παιδί έχει εσωτερικεύει τις καταπραϋντικές/καθησυχαστικές εμπειρίες από τη μητέρα από τα πρώτα χρόνια της ζωής του κι έτσι μπορεί, έχοντας το μεταβατικό αντικείμενο που εμπεριέχει τις αναμνήσεις από αυτές τις εμπειρίες, να ηρεμήσει πια μόνο του τον εαυτό του».

Κατά τον Φρόιντ, ένα ζώο μπορεί να αποτελεί για το άτομο το ενστικτώδες, το «άγριο», το παλινδρομημένο κομμάτι του εαυτού του. Το ζωώδες κομμάτι του εαυτού μας ταυτίζεται περισσότερο με το id, κατά την ψυχαναλυτική θεωρία (Andrea Bedard–Gascon, 2014, 23). Σύμφωνα με τον Case C. (Andrea Bedard–Gascon, 2014, 23), η ενασχόληση με ένα σύμβολο ζώου μάς επιτρέπει να συνδεθούμε ξανά με το ζωώδες κομμάτι του εαυτού μας.

Παράλληλα, τα ζώα έχουν μοναδική συμβολική σημασία: «Η ιδέα είναι να εκμεταλλευτούμε αυτή τη μοναδική συμβολική δυνατότητά τους στο θεραπευτικό πλαίσιο. Τα παιδιά φαίνεται να προτιμούν να ταυτίζονται με ζώα και η συμβολική σημασία των ζωικών συμβόλων μπορεί να τα βοηθήσει με πολλούς τρόπους» (Andrea Bedard–Gascon, 2014, 4-5).

Συνακόλουθο με τα προαναφερθέντα είναι και το γεγονός ότι καλλιτέχνες από όλο τον κόσμο είχαν και έχουν ένα έντονο ενδιαφέρον, σχεδόν σαγήνη θα έλεγε κανείς, με τα ζώα, από τις αρχές της ιστορίας της Τέχνης (Andrea Bedard–Gascon, 2014, 29). Ο συμβολισμός των ζώων μπορεί να έχει πολλές προσωπικές ερμηνείες παρά το γεγονός ότι ορισμένες συλλογικές ερμηνείες έχουν καταγραφεί από τον Andrews (Andrea Bedard–Gascon, 2014, 29). Για παράδειγμα, τα γήινα ζώα συμβολίζουν τη δύναμη, τα συναισθήματα, τις προκλήσεις και την ανάγκη για έλεγχο. Τα ζώα που ίπτανται συμβολίζουν την ελπίδα, τον παράδεισο, τη φαντασία. Τέλος, τα υδρόβια ζώα αναφέρονται περισσότερο στη δημιουργικότητα, το ένστικτο, τη διαίσθηση, τη θηλυκότητα και τον κύκλο της ζωής.

Διδακτικοί στόχοι

-Πληροφόρηση και συζήτηση σχετικά με την Προϊστορική Τέχνη, την Παλαιολιθική εποχή, την τέχνη των σπηλαίων, τη ζωή σε αυτά κλπ.

-Πληροφόρηση και συζήτηση σχετικά με το βασίλειο των ζώων, πληροφορίες για τον τρόπο ζωής και τις δυνατότητες κάθε είδους κλπ.

-Ενδυνάμωση και εξάσκηση της φαντασίας.

-Ενίσχυση της εικόνας εαυτού μέσα από την επεξεργασία και την ταύτιση με δυνατές συμβολικές έννοιες, όπως είναι ένα δυνατό ζώο, το φως, η σκιά κ.ά. Παρέχεται η δυνατότητα μιας επανορθωτικής εμπειρίας.

-Συνεργασία με τους συνομηλίκους και ένταξη σε μια ομαδική διαδικασία.

-Δημιουργία επικοινωνίας και συναισθηματικής σύνδεσης μέσα από τη διαδικασία της αφήγησης και της δημιουργίας της σπηλιάς.

Υλικά

-Projector

-Κόλλες Α3 (για τη ζωγραφική του ζώου)

-Μαρκαδόροι, κηρομπογιές, νερομπογιές, λαδομπογιές

-Πινέλα διαφόρων μεγεθών

-Λευκό χαρτί του μέτρου (για την ομαδική δημιουργία της σπηλιάς)

1^η Δραστηριότητα

Χρόνος: 20 λεπτά

Ξεκινούμε τη διαδικασία μιλώντας στα παιδιά για την ιστορία της Τέχνης, την Προϊστορία της Τέχνης και, κυρίως, για την Παλαιολιθική Τέχνη και πώς ξεκινά πριν από πολλά χρόνια, τότε που οι άνθρωποι ζούσαν πολύ διαφορετικά από εμάς σήμερα. Ουσιαστικά οι άνθρωποι τότε ζούσαν ακόμη σε σπήλαια, ήταν κυνηγοί και κυνηγούσαν την τροφή τους για να τραφούν και να ντυθούν προκειμένου να επιβιώσουν. Η φύση, οι καιρικές συνθήκες, τα ζώα ήταν κάτι θετικό και αρνητικό ταυτόχρονα το οποίο καλούντο να αντιμετωπίσουν για να επιβιώσουν σε καθημερινή βάση. Όπως φαίνεται, ένας τρόπος που είχαν βρει για να αξιοποιούν το χρόνο τους, να δαμάζουν το φόβο τους και να γίνεται η καθημερινότητά τους πιο όμορφη ήταν να ζωγραφίζουν στους τοίχους των σπηλαίων διάφορες εικόνες από τη φύση, τα ζώα, τα αποτυπώματα των χεριών τους κοκ. Σε πολλές σχετικές απεικονίσεις βλέπουμε σκηνές κυνηγιού και πολλές εικόνες ζώων που είναι ιδιαίτερα αξιοσημείωτες για τη λεπτομέρειά τους, τα ζωντανά τους χρώματα αλλά, κυρίως, τον ρεαλισμό της απεικόνισής τους.

Στο σημείο αυτό μπορούμε να μιλήσουμε στα παιδιά και για τα δύο σημαντικά σπήλαια Lascaux στην Ντορντό της Γαλλίας και Altamira στη Βόρεια Ισπανία, όπου έχουν βρεθεί σημαντικά σχετικά ευρήματα. Μπορούμε να μιλήσουμε γι’ αυτά και, κυρίως, να τους δείξουμε φωτογραφίες από ζωγραφιές, κυρίως ζώων, που αποτελούν και το σημείο εστίασης ενδιαφέροντος του σημερινού εργαστηρίου.

Για παράδειγμα:

Ρωτάμε τα παιδιά για τις εικόνες, τι βλέπουν, τι παρατηρούν, πού εστιάζουν την προσοχή τους κλπ.

2^η Δραστηριότητα

Χρόνος: 40 λεπτά

Ζητάμε από τα παιδιά εκεί που κάθονται, σε μαξιλάρια, να κλείσουν τα μάτια για να τους αφηγηθούμε μια ιστορία από εκείνη την εποχή. Από το βιβλίο λοιπόν του MordicaiGerstein «The First Drawing», αφηγούμαστε την εξής ιστορία: 

«Είμαστε λοιπόν πολύ πίσω, μακριά στο χρόνο, πριν από 30.000 χρόνια και ζούμε στη φύση, κοιμόμαστε σε μια σπηλιά, πριν ακόμη ο άνθρωπος αρχίσει να ζωγραφίζει.

Κι εσύ ζεις σε μια σπηλιά, μαζί με τους γονείς σου, τους παππούδες, τις γιαγιάδες, τις αδερφές και τους αδερφούς σου, τους θείους και τις θείες σου, με πολλά ξαδέρφια, αλλά και με τον σκύλο σου που ονομάζεται «Σκιά».

Σου αρέσει κάθε μέρα να παρακολουθείς τα ζώα και να τα βλέπεις παντού.

Τα βλέπεις στο ποτάμι όπου έρχονται για να πιούν νερό: άλογα, ρινόκεροι, τάρανδοι, μεγάλα ελάφια, αρκούδες, ορισμένες φορές και λιοντάρια αλλά και πολλά πολλά άλλα. Κάθεσαι και τα παρακολουθείς για πολλές ώρες…

Παρακολουθείς και τα μεγάλα και γκριζωπά σύννεφα που παρασύρονται στη βαθιά κοιλάδα. Όμως, εσένα, τα μακρουλά σχήματά τους που αλλάζουν συνεχώς σου φαίνονται και πάλι σαν μια παρέλαση ζώων.

«Μπαμπά, αυτό το σύννεφο μοιάζει με ένα μαλλιαρό μαμούθ»! Εκείνος σε κοιτά ξανά και ξανά, παρατηρεί έντονα στα σύννεφα για να δει, αλλά απαντά: «Σε εμένα φαίνεται σαν ένα σύννεφο»!

Όταν μαζεύεις πέτρες και αιχμηρά αντικείμενα για δόρατα ή μαχαίρια σου φαίνεται και πάλι ότι κάποια από αυτά μοιάζουν με ζώα. «Μαμά, αυτή η πέτρα μοιάζει με μια αρκούδα». «Σε εμένα … μοιάζει με μια πέτρα», απαντά εκείνη.

Κι εσύ αναρωτιέσαι: «Γιατί οι άλλοι δεν μπορούν να δουν αυτό που βλέπεις εσύ»;

Τα βράδια, όταν έχει πέσει η νύχτα, στη σπηλιά, με όλη την οικογένεια, σκεπασμένοι με δέρματα ελαφιού, εσύ βλέπεις και πάλι σκιές όλων των ζώων στους τοίχους της σπηλιάς. Στο φως της φωτιάς που τρεμοπαίζει, μέσα και πάνω στις τρύπες και τα κουφώματα των τοίχων της σπηλιάς…

«Κοίτα μαμά, άλογα που καλπάζουν»! «Ποια άλογα; πήγαινε για ύπνο».

«Μπαμπά, παππού, εκεί στο ταβάνι, ένα ελάφι»!…».

Όταν ολοκληρωθεί η αφήγηση της ιστορίας λέμε στα παιδιά να σκεφτούν για λίγο ποιο ζώο μπορεί να έβλεπαν οι ίδιοι στις σκιές και το φως της σπηλιάς και στη συνέχεια να το ζωγραφίσουν.

Με την ολοκλήρωση της διαδικασίας κάθε παιδί μιλά για τη ζωγραφιά του, γιατί επέλεξε το συγκεκριμένο ζώο, πώς το έβλεπε στη σκιά και στο φως, αν ήταν ευδιάκριτα τα χαρακτηριστικά του κοκ.

Στη συνέχεια μπορεί να σηκωθεί και να μας δείξει με μια πόζα αυτό το ζώο και να ακούσουμε και μια κραυγή αυτού του ζώου.

3^η Δραστηριότητα

Χρόνος: 40 λεπτά

Αφού όλα τα παιδιά έχουν παρουσιάσει τις ζωγραφιές τους καλούνται να ζωγραφίσουν τη σπηλιά όπου ζουν όλα μαζί. Για την ομαδική ζωγραφιά απλώνουμε κάτω ένα μεγάλο κομμάτι χαρτί του μέτρου.

Όταν ολοκληρωθεί η ζωγραφιά της σπηλιάς κάθε παιδί τοποθετεί τη ζωγραφιά του στη σπηλιά, στο σημείο όπου νιώθει ότι το συγκεκριμένο ζώο θα ζούσε καλύτερα και πιο αρμονικά με τα άλλα γύρω του, ή τοποθετεί στο ίδιο σημείο τον εαυτό του με την πόζα που μας έδειξε προηγουμένως. Είναι σημαντικό, βέβαια, να μας αναφέρει και τους λόγους που επιλέγει «να ζήσει» στον συγκεκριμένο τόπο!

Και, κλείνοντας αυτό το εργαστήριο, έφτασε η ώρα και για μια τελευταία φωτογραφία σπηλαίων! Κλικ!

Βιβλιογραφία

(1). Andrea Bedard–Gascon, (2014). The animal symbol within: An exploration of the potential benefits of exploring animal symbols in art therapy with children. A Research Paper in the Department of Creative Art Therapies. Presented in Partial Fulfilment of the Requirements For the Degree of Master of Arts. Concordia University Montreal, Quebec, Canada.

(2). Winnicott, D. W. (1971). Playing and reality. London, EN: Tavistock Publication.

(3). Mordicai Gerstein, (2013). The First Drawing. Caldecott Medalist. New York, Boston, Little Brown and Company.