Η μουσική είναι παντού, στην καρδιά, στην ψυχή, στο μυαλό, στην κίνηση του    ανθρώπου! Αποτελεί βασικό συντελεστή ψυχικής αρμονίας, ευεξίας, πνευματικής ανύψωσης. Ως σημαντικός πρωταγωνιστής αποτελεί και μέσο ειδικής θεραπευτικής παρέμβασης σε διάφορες κλινικές παθήσεις. Υψηλός αριθμός πασχόντων αποκομίζει σημαντικά οφέλη βελτιώνοντας αλλά και διευρύνοντας, μέσω της μουσικής, τις δεξιότητες που υποβοηθούν την περαιτέρω εξέλιξή του. Η μουσική παρέχει αυτές τις δυνατότητες αλλά και αυτό το σημαντικό δικαίωμα σε κάθε άνθρωπο.

Η μουσική συνοδεύει την ανθρώπινη παρουσία και δημιουργικότητα ανά τους αιώνες. Κάθε εποχή, κάθε στιγμή της ιστορίας του ανθρώπου χαράσσεται ευαίσθητα από τους ήχους, τις μελωδίες, τις νότες, τους ιδιαίτερους εκείνους ρυθμούς κάθε σημαντικής ανάμνησης. Επιστήμονες όλων των ειδικοτήτων -μουσικολογίας, ανθρωπολογίας, κοινωνιολογίας, ψυχολογίας, ιατρικής, ιστορίας- διερευνούν τις ρίζες αλλά και τα αίτια της ατέρμονης αυτής συνύπαρξης ανθρώπου και μουσικής. Όπως αναφέρεται χαρακτηριστικά: « …η μουσική δεν έχει κάποια αξία επιβίωσης για τον άνθρωπο. Παρ’ όλα αυτά τον συνοδεύει ανά τους αιώνες και αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ιστορίας, του πολιτισμού, της καθημερινότητας κάθε λαού και φυλής, χθες, σήμερα, για πάντα»! Η μουσική είναι παντού και είναι, πράγματι, η γλώσσα όλων των λαών, ένας μοναδικός τρόπος επικοινωνίας και έκφρασης της ανθρώπινης φύσης. Ακόμη και εκεί που τα λόγια δεν χωρούν, η μουσική μιλά πάντα από μόνη της!

Μουσική & «θεραπεία» ανά τους αιώνες
Η χρήση της μουσικής για θεραπευτικούς σκοπούς εκκινεί από τις μη πολιτισμένες κοινωνίες (μη χρήση οργανωμένου συστήματος γραφής). Οι υπερφυσικές δυνάμεις, το «κακό», οι δαίμονες, απειλούσαν μόνιμα τους ανθρώπους αυτών των εποχών. Ειδικές τελετές και πολύπλοκοι κανόνες εξαγνισμού έβρισκαν εφαρμογή προκειμένου για την επερχόμενη «κάθαρση». Η μουσική αποτελούσε αναπόσπαστο κομμάτι αυτών, οι ήχοι, οι κρότοι, οι ρυθμοί επιστρατεύονταν από τον ειδικό «μουσικό-θεραπευτή» της ομάδας για τον εξοστρακισμό της εκάστοτε κακοδαιμονίας. Ο ίδιος κατείχε ιδιαίτερη τιμητική θέση και η ομαδική συμμετοχή αποτελούσε ένα βασικό στοιχείο της μοναδικής αυτής συνύπαρξης ήχου και ανθρώπων.

Παρόμοια χρήση της μουσικής ακολουθεί και τη δημιουργία των πολιτισμένων κοινωνιών αλλά και τη σταδιακή εξέλιξη της κλασικής ιατρικής. Αιγυπτιακοί ιατρικοί πάπυροι του 1500 π.Χ. αναφέρουν για πρώτη φορά την εφαρμογή της μουσικής στη «ρύθμιση» της υγείας του ανθρώπινου σώματος. Οι Έλληνες αναπτύσσουν συστηματικά τις έννοιες της τάξης και της αρμονίας της μουσικής προκειμένου για την ανακούφιση διαφόρων ασθενειών. Ο Πλάτων αναφέρει ότι το σύμπαν, η ανθρώπινη ψυχή και η μουσική διέπονται από τις ίδιες αρχές αρμονίας και ότι «η αρμονία είναι η ισορροπία μεταξύ δύο αντιπόδων στους οποίους στηρίζεται το παγκόσμιο γίγνεσθαι». Όταν η ισορροπία των αντιθέσεων της ψυχής διαταραχθεί προκύπτουν ψυχικές ασθένειες, όμως η μουσική, που διέπεται από τις ίδιες αναλογίες, έχει τη δυνατότητα να επαναφέρει την αναστατωμένη ψυχή στις παγκόσμιες αρμονίες και στη συμφωνία σύμπαντος, ψυχής και μουσικής. Ο Αριστοτέλης τόνιζε τη συναισθηματική επίδραση της μουσικής: η μουσική αποτελεί μίμηση συγκεκριμένων ψυχικών «κινήσεων» και προκαλεί αντίστοιχες ψυχικές «κινήσεις». Υπάρχει συγγένεια μεταξύ των στοιχείων της μουσικής και του ανθρώπινου ψυχισμού.

Ο Χριστιανισμός επιφέρει νέα αντίληψη και αντιμετώπιση των ιατρικών παθήσεων και η εκκλησιαστική μουσική συνοδεύει κάθε πράξη λειτουργίας τονίζοντας ιδιαίτερα τη σημαντική θέση αυτής σε κάθε έκφανση ανθρώπινης δραστηριότητας. Η μουσική χρησιμοποιείται για τη θεραπεία της μελαγχολίας, της απελπισίας, της τρέλας, αλλά και ως μέθοδος προληπτικής ιατρικής. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον σημειώνει η θεωρία των ταμπεραμέντων του Κίρχνερ (1602-1680) που αναφέρει ότι «κάθε στοιχείο της προσωπικότητας του ανθρώπου συνδέεται με ένα συγκεκριμένο είδος μουσικής: τα καταθλιπτικά άτομα αντιδρούν καλύτερα σε μελαγχολική μουσική, οι εξωστρεφείς χαρακτήρες προτιμούν τη χορευτική μουσική. Ο θεραπευτής-ιατρός πρέπει να επιλέγει το κατάλληλο είδος μουσικής για μια συγκεκριμένη θεραπεία».

Τον 20ό αιώνα η μουσικοθεραπεία εκκινεί τη σύγχρονη ιστορία της με την εμφάνιση των πρώτων μουσικών, επαγγελματιών ή μη, σε νοσοκομεία ή άλλες ιατρικές μονάδες προκειμένου για την ψυχαγωγία των παλαίμαχων στρατιωτών των Α’ και Β’ Παγκοσμίων Πολέμων. Οι ιατροί και το νοσηλευτικό προσωπικό παρατηρούν αμήχανα τη θετική επίδραση της μουσικής στην κατάσταση υγείας των ασθενών. Τίθεται για πρώτη φορά το ζήτημα της τυπικής εκπαίδευσης και εξειδίκευσης των μουσικών-θεραπευτών και το πρώτο πρόγραμμα πανεπιστημιακής εκπαίδευσης στη μουσικοθεραπεία ιδρύεται στο Πανεπιστήμιο του Μίτσιγκαν το 1944. Ειδικές μελέτες και άρθρα σχετικά με την εφαρμογή της μουσικής σε επιμέρους τομείς της ιατρικής, στη χορήγηση αναισθησίας, στην καταπολέμηση του άγχους, στην ορθοπαιδική, την παιδιατρική κα., εμφανίζονται για πρώτη φορά σε σχετικές δημοσιεύσεις. Το 1950 ιδρύεται η Διεθνής Ένωση Μουσικοθεραπείας (NAMT, National Association of Music Therapy) και το 1971 ακολουθεί η ίδρυση της Αμερικανικής Ένωσης Μουσικοθεραπείας (ΑΑΜΤ, American Association of Music Therapy). Η μουσικοθεραπεία ως ειδική μέθοδος θεραπευτικής παρέμβασης έχει πια γεννηθεί!

Η Μουσικοθεραπεία
Πολλά είναι τα ερωτήματα που τίθενται σχετικά με τη νέα και αναπτυσσόμενη αυτή μέθοδο θεραπείας, τόσο από ανθρώπους μη ειδικής εκπαίδευσης στη μουσική, όσο και από επαγγελματίες μουσικούς. Η Διεθνής Ένωση Μουσικοθεραπείας (NAMT, National Association of Music Therapy) αναφέρει:

Η μουσικοθεραπεία αναφέρεται στην εφαρμογή της μουσικής προς επιδίωξη θεραπευτικών στόχων: την επαναφορά, τη διατήρηση και τη βελτίωση της ψυχικής και σωματικής υγείας. Αφορά τη συστηματική χρήση της μουσικής, από τον ειδικό μουσικοθεραπευτή σε ένα συγκεκριμένο θεραπευτικό πλαίσιο, προς αποφορά επιθυμητών αλλαγών στη συμπεριφορά του ανθρώπου. Οι επερχόμενες αλλαγές υποβοηθούν τον πάσχοντα στην καλύτερη κατανόηση του εαυτού του, του κόσμου γύρω του, καθώς και στην εξέλιξη και προσαρμογή του σε ευρύτερα κοινωνικά δεδομένα.

Ο μουσικοθεραπευτής κατέχει ευρεία εκπαίδευση σε σημαντικούς κλάδους επιστημών: τη μουσική, την ψυχολογία, την κοινωνιολογία, την ανθρωπολογία, τη συμβουλευτική, την κίνηση/ χορό κ.ά. Εργάζεται σε πλαίσιο ομάδας ειδικών σε νοσηλευτικά ιδρύματα, ψυχιατρεία, γηροκομεία, ειδικές παιδιατρικές μονάδες, σχολεία ειδικής αγωγής, κέντρα ημέρας, φυλακές. Η εφαρμογή της μουσικοθεραπείας αναφέρεται ως συχνότερη σε άτομα με ψυχιατρικά προβλήματα, νοητική στέρηση, πολλαπλές αναπηρίες αλλά και στους ηλικιωμένους. Διενεργείται επακριβής κλινική εκτίμηση του περιστατικού που παραπέμπεται, της συγκεκριμένης πάθησής του αλλά και του τρόπου με τον οποίο μπορεί να ωφεληθεί από την ειδική μέθοδο της μουσικοθεραπείας. Τίθεται το ερώτημα των ειδικών μουσικών προτιμήσεων του πάσχοντα, των φωνητικών και κινητικών του δεξιοτήτων. Παράλληλα, τονίζεται ότι το επίπεδο μουσικής εκπαίδευσης δεν επηρεάζει τη συμμετοχή και το όφελος που αποκομίζεται από την εν λόγω μέθοδο θεραπείας.

Η «μουσική» ανάπτυξη του ανθρώπου
Η μουσική δεν συνοδεύει τον άνθρωπο μόνο σε κάθε εποχή, αλλά και σε κάθε στάδιο της βιολογικής και ψυχικής του ανάπτυξης. Η παρακολούθηση αυτής παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον.

Προγενετική εμπειρία
Ο ρυθμός αποτελεί την πρώτη εμπειρία των αισθήσεων του εμβρύου μέσα στο μικρόκοσμο της μήτρας. Έρευνες υποδεικνύουν ότι το ανθρώπινο έμβρυο, από τον έκτο μήνα της ζωής του, αντιλαμβάνεται αδιάκοπα τους χτύπους της καρδιάς της μητέρας και οι ρυθμικοί παλμοί μεταδίδονται μέσα από το μητρικό κυκλοφοριακό σύστημα ακόμη και από τις πρώτες ημέρες σχηματισμού του εμβρύου. Το πιο συχνό και τακτικό ερέθισμα που δέχεται το έμβρυο είναι ο ρυθμός των 72 χτύπων ανά λεπτό, δηλαδή ο συνήθης ρυθμός της καρδιάς της μητέρας, ο οποίος αποτελεί για το έμβρυο ένα είδος πρωταρχικού ρυθμικού βιώματος. Μεταγενετικά το νεογνό αντιδρά με ανησυχία και διέγερση σε ρυθμό μεγαλύτερο αυτού. Οι 140 χτύποι ανά λεπτό προκαλούν κλάμα, νευρικότητα και αδιαθεσία.

Η προγενετική αυτή εμπειρία υποδεικνύει την άμεση σύνδεση που επιτελείται μεταξύ μουσικού και ψυχικού βιώματος. Μέσα στην απόλυτη μοναξιά της μήτρας ο ρυθμός της καρδιάς της μητέρας, η «μουσική της καρδιάς», καταγράφεται ως μια βαθιά και θεμελιώδης σωματική-συγκινησιακή εμπειρία που συνοδεύει τον άνθρωπο σε όλη τη ζωή του. Η συσχέτιση μεταξύ ακουστικών αντιλήψεων και ερεθισμάτων και ψυχικών βιωμάτων, η άμεση αλληλεπίδραση σώματος, ψυχής και μουσικής είναι προφανής.

Μεταγενετικά
Μεταγενετικά το βρέφος ουσιαστικά γνωρίζει και σχετίζεται με το εξωτερικό περιβάλλον επίσης μέσω «μουσικών» βιωμάτων. Όπως τονίζει ο Γ. Κανακάκης, «το παιδί γνωρίζει τον κόσμο μέσω προ-γλωσσικών σημάτων επικοινωνίας. Σηματοδότης είναι η μητέρα με τη φωνή της. Τα σήματα αυτά είναι το ηχόχρωμα, ο αντίλαλος, ο ρυθμός, η αντήχηση, η διάρκεια, το ύψος του φθόγγου. Το παιδί δεν καταλαβαίνει αλλά αισθάνεται τη μητέρα όταν μιλά δυνατά, σιγανά, γρήγορα, αργά, μαλακά, σκληρά, ψηλά ή χαμηλά». Είναι γεγονός ότι το νεογέννητο βρέφος δεν κατανοεί, δεν μιλά, δεν χαμογελά, αντιδρά όμως πάντα επιτυχώς σε ηχητικά ή μουσικά ερεθίσματα, σε μια μελωδία, στο θόρυβο της κουδουνίστρας, στο ρυθμικό νανούρισμα της μητέρας ή της νοσοκόμας, αναπτύσσοντας, μέσω των μουσικών αυτών παραμέτρων, έναν ειδικό κώδικα επικοινωνίας με το εξωτερικό περιβάλλον.

Ο Jean Piaget, Ελβετός ψυχολόγος, ανέπτυξε μια από τις πιο γνωστές θεωρίες ανάπτυξης του παιδιού περιγράφοντας τέσσερις σημαντικές περιόδους: την αισθησιοκινητική, την προσυλλογιστική, την περίοδο της συγκεκριμένης σκέψης και την περίοδο της αφαιρετικής σκέψης. Σε καθεμία από αυτές επιτελείται ανάπτυξη συγκεκριμένων διανοητικών, κοινωνικών και κινητικών δεξιοτήτων του παιδιού. Η εξέλιξη των μουσικών δεξιοτήτων ακολουθεί αντίστοιχη πορεία.

α. Αισθησιοκινητική περίοδος (0-24 μήνες)
Κατά τη διάρκεια της περιόδου αυτής το βρέφος γνωρίζει το εξωτερικό περιβάλλον μέσω των αισθήσεων και των κινητικών του δραστηριοτήτων. Από τις πρώτες κιόλας ημέρες της ζωής του είναι σε θέση να διακρίνει διαφορετικούς ήχους και να αναζητήσει την προέλευσή τους. Βρέφη ηλικίας δύο μηνών εστιάζουν το βλέμμα τους σε ένα μουσικό όργανο ή έναν τραγουδιστή. Η προσοχή τους αποσπάται με ιδιαίτερη ευκολία από διάφορους ήχους, ρυθμούς ή μουσικά όργανα. Παράλληλα αναπτύσσονται ειδικές κινητικές δεξιότητες, στην ηλικία των έξι μηνών το βρέφος ανταποκρίνεται κινητικά στη μελωδία που αποσπά την προσοχή του. Ο συντονισμός των κινήσεων βελτιώνεται, σταδιακά αρχίζει και χτυπά τα παιχνίδια του για να παράγει ήχο, να γρατζουνά την κουδουνίστρα «δημιουργώντας» τις πρώτες του «μελωδίες». Στην ηλικία των 12-18 μηνών εμφανίζονται οι πρώτες δειλές φωνητικές εκφράσεις, μικρές επαναλαμβανόμενες συλλαβές ντα, μπα, μα και, πράγματι, το παιδί αυτής της περιόδου είναι ένα …«μουσικό» παιδί!

Η σημασία της εν λόγω αναπτυξιακής πορείας αφορά άμεσα την εφαρμογή της μεθόδου της μουσικοθεραπείας. Άτομα με ειδικά νοητικά, κινητικά ή φωνητικά προβλήματα, ακόμη και οι ηλικιωμένοι, λειτουργούν, παρά την εκάστοτε ηλικία τους, ακριβώς σε αυτό το στάδιο ανάπτυξης. Η μουσική ως αισθητηριακό ερέθισμα υποβοηθά την ανάπτυξη των ελλειμματικών τους δεξιοτήτων και παράλληλα λειτουργεί ως εναλλακτικός τρόπος εκπαίδευσης γνωστικών λειτουργιών για τις οποίες δεν ενδείκνυται άλλη μέθοδος.

β. Προσυλλογιστική περίοδος (2-7 ετών)
Σε αυτό το στάδιο παρατηρείται ταχεία ανάπτυξη της γλωσσικής ικανότητας αλλά και άλλων γνωστικών δεξιοτήτων. Το παιδί είναι σε θέση όχι μόνο να αντιλαμβάνεται αισθησιοκινητικά τις έννοιες του «γρήγορου» ή «αργού» ρυθμού αλλά και να τις κατονομάζει, να διακρίνει τη διαφορετικότητα των μουσικών αντικειμένων ή γεγονότων, τα μεγάλα ή μικρά τύμπανα, τη δυνατή ή σιγανή μουσική. Παράλληλα, συμμετέχει και φωνητικά σε μουσικές δραστηριότητες. Προβάρει στιχάκια ή τραγούδια και η συμμετοχή του αυξάνει σταδιακά, με μεγαλύτερη ικανότητα μίμησης των τονικών σημάτων αλλά και λεκτικής συμμετοχής μέχρι την ηλικία των 4 ή 5 ετών. Παράλληλα αναπτύσσεται και η κοινωνική συμμετοχή, στην ηλικία των 4 έως 6 ετών παίρνει τη σειρά του για να τραγουδήσει, συνεργάζεται, τραγουδά με άλλα παιδιά και συμμετέχει κινητικά κάνοντας κινήσεις, χοροπηδώντας, χορεύοντας, χειροκροτώντας σε έναν ευχάριστο ρυθμό.

Η μουσικοθεραπεία βοηθά άμεσα άτομα που λειτουργούν σε αυτό το στάδιο ανάπτυξης εφαρμόζοντας μουσικές δραστηριότητες που προωθούν τη γλώσσα, την κοινωνική συνεργασία και την κινητική δραστηριότητα. Το παιδί, μέσω της μουσικής, είναι σε θέση να μάθει νέες έννοιες, να κατονομάσει μεγέθη, κατευθύνσεις κλπ. και να συνδέσει την άμεση εμπειρία του με συμβολικές αναπαραστάσεις.

γ. Περίοδος συγκεκριμένης σκέψης (7-11 ετών)
Σε αυτήν την περίοδο ανάπτυξης το παιδί αρχίζει να αντιλαμβάνεται τον κόσμο με ένα νέο τρόπο, να σκέφτεται πιο συστηματικά, να επιλύει διανοητικά προβλήματα που σχετίζονται με ένα συγκεκριμένο γεγονός. Η ικανότητα της λογικής σκέψης το βοηθά πλέον να μαθαίνει μουσική σημειογραφία και να αντιλαμβάνεται τις έννοιες του ρυθμού και της αρμονίας. Να θυμάται μια συγκεκριμένη μελωδία ή έναν ρυθμό και να την τραγουδά παράλληλα με άλλα παιδιά που τραγουδούν μια άλλη. Η κοινωνική συμμετοχή είναι αυξημένη, συμμετέχει σε χορωδίες, μπάντες, καλλιεργώντας επιπλέον τις κοινωνικές τους δεξιότητες.

Η συμμετοχή σε μια ομάδα μουσικοθεραπείας παρέχει ένα άριστο πλαίσιο κοινωνικής αλληλεπίδρασης και συνεργασίας με τους συμμετέχοντες. Παράλληλα, οι μουσικές δραστηριότητες (το τραγούδι, η δημιουργία μιας νέας μελωδίας, η παράσταση μιας χορωδίας) αποτελούν πλέον ένα προσωπικό επίτευγμα του παιδιού που τονίζει ιδιαίτερα την υπό διαμόρφωση αυτοεκτίμησή του.

δ. Περίοδος αφαιρετικής σκέψης (11 και άνω)
Μετά το 11ο έτος ηλικίας εκκινεί η περίοδος κατά την οποία ο έφηβος κατακτά την αφηρημένη σκέψη, απομακρύνεται βαθμιαία από τα συγκεκριμένα πράγματα και θέτει υποθέσεις, προβληματισμούς, συμπεράσματα. Ο έφηβος ρωτά, συγκεντρώνει στοιχεία, κάνει συλλογισμούς και καταλήγει σε προσωπικά συμπεράσματα. Η μουσική αποτελεί πια, σε αυτό το στάδιο, ένα μέσο προσωπικής έκφρασης, διαλογισμού και προβληματισμού. Οι κινητικές και φωνητικές του δεξιότητες είναι πλήρως ανεπτυγμένες και είναι και ο ίδιος σε θέση να «παράγει» μουσική. Πολλές ομάδες μουσικοθεραπείας που λειτουργούν με άτομα που κατέχουν αυτές τις δεξιότητες αποσκοπούν στη δημιουργία μουσικής, σε μια μουσική παράσταση, καθώς και σε άλλα μουσικά «επιτεύγματα»!

Ο άνθρωπος καθ’ όλη την πορεία της ανάπτυξής του αποκτά σημαντικά μουσικά βιώματα. Η ειδική μουσική εκπαίδευση δεν είναι απαραίτητη προκειμένου να απολαύσει τη μουσική έτσι όπως ο ίδιος την ορίζει, π.χ. ακρόαση, τραγούδι, συμμετοχή σε χορωδία… Η εξέλιξη μέσω της μουσικής είναι διαρκής, μέχρι τα βαθιά γεράματα, και, αντίθετα από ό,τι πιστεύεται, και οι ηλικιωμένοι είναι σε θέση να απολαμβάνουν τα αγαπημένα μουσικά τους ακούσματα με έναν μοναδικό προσωπικό τρόπο. Επιθυμούν ιδιαίτερα να ακούν μουσική, ιδιαίτερα της δικής τους εποχής και νιότης, να τραγουδούν με τη συντροφιά των φίλων, να παίζουν μουσικά όργανα, ή και να χορεύουν ρυθμικά στο άκουσμα μιας νοσταλγικής μελωδίας. Πράγματι, η συμμετοχή των ηλικιωμένων σε ομάδες μουσικοθεραπείας επιφέρει σημαντικά οφέλη, κοινωνική επανένταξη, συναισθηματική εκφόρτιση, αναπόληση βιωμάτων, κινητική δραστηριότητα, υποβοήθηση εστίασης της προσοχής, άσκηση της ακοής κλπ.

Μουσική & φυσιολογία
Το ανθρώπινο σώμα αντιδρά με διάφορους τρόπους στο άκουσμα της μουσικής: ρυθμικό χτύπημα των ποδιών, κίνηση των χεριών, λίκνισμα του κεφαλιού κλπ. Η θεραπευτική εφαρμογή της μουσικοθεραπείας όμως αναφέρεται και σε πολλές μη προφανείς αντιδράσεις του ανθρώπινου οργανισμού που σημειώνονται αρχικά στο στάδιο αντίληψης της μουσικής στο αυτί και το κέντρο ακοής στον εγκέφαλο.

Η μουσική ως αισθητήριο ερέθισμα
Η μουσική αποτελεί ένα είδος ενέργειας το οποίο γίνεται αντιληπτό στον άνθρωπο από τις αισθήσεις της ακοής και της αφής. Τα μουσικά ηχητικά κύματα μεταβιβάζονται αρχικά στο κανάλι του αυτιού και τη μεμβράνη του τυμπάνου και στη συνέχεια σε άλλες ενδιάμεσες δομές του. Πληροφορίες σχετικά με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ηχητικού σήματος που λαμβάνεται εντοπίζονται από τους αισθητηριακούς δέκτες ακοής της κοχλίας και στέλλονται, μέσω του ακουστικού νεύρου, στον εγκέφαλο. Ο ήχος αποκτά ένα συγκεκριμένο μήνυμα ή νόημα για τον ακροατή στον εγκέφαλο. Εκεί γίνονται αντιληπτά τα δομικά στοιχεία του, η μελωδία, η αρμονία, η ενορχήστρωση, ο ρυθμός, η ερμηνεία της μουσικής: πρόκειται για μια οικεία μελωδία, για έναν δυσάρεστο ρυθμό, για μια χαμηλή ή υψηλή ένταση; Οι προσωπικές εμπειρίες, η μουσική εκπαίδευση, τα ιδιαίτερα πολιτισμικά στοιχεία του ακροατή συμβάλλουν επίσης στην τελική αντίληψη του σήματος που λαμβάνεται. Η μουσική απόκριση αποτελεί μια πολύπλοκη διεργασία που μεταδίδεται και αποκωδικοποιείται βάσει πολλαπλών παραμέτρων.

Τα μουσικά ηχητικά κύματα γίνονται αντιληπτά και μέσω της αίσθησης της αφής. Συχνά ο ήχος της μουσικής από το διπλανό διαμέρισμα γίνεται αντιληπτός στο στήθος ή στο σώμα γενικότερα, ακόμη και όταν δεν είναι ιδιαίτερα ευκρινής. Το στοιχείο αυτό αφορά ιδιαίτερα τη θεραπευτική εφαρμογή της μουσικοθεραπείας: ακόμη και άτομα με σοβαρά προβλήματα ακοής μπορούν να αντιληφθούν μουσικά ερεθίσματα. Επιπλέον, άτομα που πάσχουν από εγκεφαλικές βλάβες ή νοητική στέρηση, και δεν είναι σε θέση να κατανοήσουν ή να συζητήσουν, αποκρίνονται και αλληλεπιδρούν στο άκουσμα μουσικών ερεθισμάτων (χαμογελούν, επιτυγχάνουν οπτική επαφή, ανοιγοκλείνουν τα μάτια, δακρύζουν κλπ.). Τα μουσικά ακούσματα υποβοηθούν την εστίαση της προσοχής και διευκολύνουν τη διαδικασία εκπαίδευσης πολλαπλών δεξιοτήτων.

Αντιδράσεις αυτόνομου νευρικού συστήματος
Σημαντικός αριθμός μελετών διερευνά την απόκριση των εσωτερικών οργάνων του σώματος στα μουσικά ερεθίσματα, π.χ. του κυκλοφοριακού, του αναπνευστικού συστήματος κλπ. Διαφορετικοί ρυθμικοί παλμοί επιδρούν με ειδικό τρόπο σε σωματικές λειτουργίες, όπως το ρυθμό της καρδιάς και της αναπνοής, την πίεση του αίματος, τη μυϊκή τάση. Πράγματι, η μουσική επηρεάζει τις φυσικές διεργασίες του ανθρώπινου σώματος, δεν παρατηρείται όμως μια συγκεκριμένη αντίδραση σε ένα συγκεκριμένο είδος μουσικής: όλοι οι άνθρωποι δεν εκδηλώνουν αύξηση του ρυθμού της καρδιάς στο άκουσμα της Πέμπτης Συμφωνίας του Μπετόβεν ή μείωση σε κάποιο άλλο. Όπως τονίζεται, η μουσική αποτελεί ένα πολύπλοκο ερέθισμα, στην αντίληψη και επίδραση του οποίου εμπλέκονται σημαντικοί ιδιοσυγκρασιακοί και πολιτισμικοί παράγοντες.

Κίνηση & ρυθμός
Ένα συγκεκριμένο και επαναλαμβανόμενο ρυθμικό σήμα διευκολύνει το μυϊκό έλεγχο συγκεκριμένων κινήσεων του σώματος: ετοιμότητα νευρικού συστήματος, διευκόλυνση αυτόματων κινήσεων, βελτίωση του ορίου και της ακρίβειας απόκρισης, μειωμένη επίγνωση σωματικής κόπωσης. Οι νευρικοί παλμοί των ηχητικών κυμάτων δεν μεταδίδονται μόνο στον εγκέφαλο προς ακουστική επεξεργασία αλλά και στη σπονδυλική στήλη: ο ήχος διεγείρει τον πυρήνα των κινητικών κυττάρων θέτοντας το σώμα σε ετοιμότητα για κίνηση. Το άτομο ακούει το ρυθμικό παλμό και προβλέπει την επόμενη κίνησή του, η μουσική τον καθοδηγεί. Οι εν λόγω επιδράσεις αφορούν άμεσα τη θεραπευτική επίδραση της μουσικοθεραπείας. Άτομα με σοβαρές ορθοπαιδικές παθήσεις υποβοηθούνται στην ετοιμότητα και ενεργοποίηση της κίνησής τους, στη διαμόρφωση αυτής, στη διατήρηση της μυϊκής προσπάθειας αλλά και στη χαλάρωση της αίσθησης καταπόνησης που τη συνοδεύει.

Μουσική & κοινωνία
Η μουσική αποτελεί ένα εύχρηστο και εύκαμπτο μέσο τέχνης που υπηρετεί τον άνθρωπο, σε όλες τις κοινωνίες και σε όλα τα πολιτισμικά πλαίσια, με τους ακόλουθους τρόπους:

Συναισθηματική έκφραση & επικοινωνία
Η μουσική αποτελεί τη γλώσσα των συναισθημάτων, μεταφέρει μη λεκτικά μηνύματα, επηρεάζει τη διάθεση, αποδίδει νόημα σε οπτικό ή γραπτό υλικό. Τίθεται το ερώτημα σχετικά με τον τρόπο που επιφέρονται οι εν λόγω επιδράσεις. Πρόκειται για συνειρμικές διασυνδέσεις που επιτελούνται μεταξύ των μουσικών ακουσμάτων και των αντικειμένων, γεγονότων, εικόνων κλπ. του περιβάλλοντος χώρου; Ειδικές μελέτες υποστηρίζουν ότι τα δομικά στοιχεία της μουσικής καθαυτά διεγείρουν συγκεκριμένα συναισθήματα και αισθήσεις στον ακροατή. Η μουσική επεξεργασία, εν μέρει τουλάχιστον, λαμβάνει χώρα σε περιοχές του εγκεφάλου -το λιμβικό σύστημα- που σχετίζονται άμεσα με τη συναισθηματική αντίδραση του ανθρώπου. Η έρευνα προς αυτή την κατεύθυνση βρίσκεται σε διαρκή εξέλιξη.

Συμβολική αναπαράσταση & κοινωνικές αξίες
Η μουσική επικοινωνεί νόημα, αναπαριστά αξίες, αρχές, κανόνες, επικυρώνει κοινωνικούς θεσμούς και θρησκευτικές τελετές, πολιτισμικά ήθη και έθιμα ενός λαού. Η λειτουργία μιας ομάδας μουσικοθεραπείας αποφέρει κοινωνικό νόημα στους συμμετέχοντες και επαφή με βαθύτερες συναισθηματικές αξίες και συμβολισμούς.

Αναβίωση ασυνειδήτου
Ο Καρλ Γιούνγκ αναφέρει ότι η μουσική θα έπρεπε να αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι κάθε αναλυτικής εργασίας, καθώς αφορά την έκφραση των ενστίκτων και της ανθρώπινης σεξουαλικότητας. Ο ακροατής της μουσικής έρχεται σε επαφή με αρχέγονο υλικό, ασυνείδητες επιθυμίες, ανικανοποίητες ανάγκες που ζητούν εκπλήρωση, παλινδρομεί σε στάδια πρωταρχικής ανάπτυξης και νιώθει ξανά παιδί που επιθυμεί να εξερευνήσει τα ερεθίσματα που περιβάλλουν τον κόσμο γύρω του.

Χρόνος & χώρος
Η αίσθηση του χρόνου και του χώρου μεταμορφώνεται μέσω των μουσικών ακουσμάτων. Ο χρόνος μοιάζει να επιβραδύνεται ή να επιταχύνεται, η σκέψη, η αναπόληση, η κινητική δραστηριότητα εξελίσσονται υπό άλλες χρονικές παραμέτρους. Παράλληλα η αίσθηση του περιβάλλοντος χώρου μεταλλάσσεται μέσω της μουσικής του «επένδυσης»: μικρός ή μεγάλος, ασφαλής, βαρύς ή ελαφρύς, βαρετός, στενός ή άνετος χώρος. Οικεία μουσικά ακούσματα δημιουργούν μια αίσθηση ασφάλειας σε χώρους που βρίσκονται παιδιά. Ελαφρά μπαρόκ μουσική χαλαρώνει τους έντονους ρυθμούς εργασίας σε μονάδες εντατικής θεραπείας νοσοκομείων, κλασική μουσική επιφέρει μια ήρεμη ατμόσφαιρα σε χώρους οδοντιατρείων ή άλλα εξεταστικών κέντρων.

Μουσική και θεραπεία, θεραπεία μέσω της μουσικής, ο άνθρωπος αναζητά ουσιαστικά την επαφή με την αρμονία της φύσης του, την οποία τόσο συχνά χάνει στους ξέφρενους ρυθμούς της καθημερινότητας. Η μουσική δεν υποκαθιστά τα φάρμακα ή άλλες σημαντικές ιατρικές παρεμβάσεις, συνιστά όμως ένα διαφορετικό μέσο προς καλλιέργεια, διατήρηση και επανόρθωση βασικών γνωστικών, συναισθηματικών, κινητικών ή άλλων δεξιοτήτων. Η μουσικοθεραπεία αφορά κάτι περισσότερο από το άκουσμα ενός cd στο θάλαμο ενός νοσοκομείου. Αποτελεί ένα ιδιαίτερο βίωμα, μια εμπειρία, έναν δρόμο διαφορετικό που ο καθένας καλείται να ζήσει με το δικό του μοναδικό τρόπο!

Ειδικές εφαρμογές της Μουσικοθεραπείας
Μουσικοθεραπεία & τοκετός
Ερευνητικά προγράμματα μελετούν την εφαρμογή των μεθόδων της μουσικοθεραπείας στη διαδικασία του τοκετού. Ειδικά μουσικά ακούσματα πριν, κατά τη διάρκεια, ή μετά τον τοκετό υποβοηθούν τη φυσιολογική διαδικασία της γέννας: την εστίαση της προσοχής, της αναπνοής, τη χαλάρωση, τη διέγερση αποκρίσεων που δημιουργούν ευχαρίστηση. Ο μουσικοθεραπευτής παρευρίσκεται στην αίθουσα του τοκετού ρυθμίζοντας τα εκάστοτε μουσικά ακούσματα, την εναλλαγή τους, συγκρίνοντας τα διαστήματα που μεσολαβούν με ή χωρίς αυτά. Οι συμμετέχοντες απαντούν σχετικά με την εμπειρία τους σε ειδικό ερωτηματολόγιο μία εβδομάδα μετά την εν λόγω διαδικασία.

Μουσικοθεραπεία & νοητική στέρηση
Η νοητική στέρηση αφορά διαταραχές ανάπτυξης σε τέσσερις κύριους τομείς: γνωστικό, κινητικό, γλωσσικό και κοινωνικό/ συναισθηματικό. Η βελτίωση των κινητικών δεξιοτήτων αφορά την εφαρμογή απλών κινήσεων, γνέψιμο του κεφαλιού στο άκουσμα ενός ρυθμού, ρυθμικό χτύπημα του ποδιού, ή και πιο πολύπλοκες κινήσεις. Ο συνδυασμός μουσικής και κίνησης ευνοεί την εκπαίδευση και άλλων δεξιοτήτων, π.χ. την εστίαση της προσοχής, τη διατήρηση βλεματικής επαφής, την ακολουθία οδηγιών, την κατανόηση πολύπλοκων νοημάτων, αλλά και τη διδασκαλία ακαδημαϊκού υλικού για το οποίο δεν ενδείκνυται άλλη αποτελεσματική μέθοδος. Μουσικές δραστηριότητες διευκολύνουν επίσης την παραγωγή συγκεκριμένων ήχων προς βελτίωση της ομιλίας: τονισμός συγκεκριμένων λέξεων ενός τραγουδιού, άσκηση μνήμης προτάσεων του τραγουδιού, ασκήσεις άρθρωσης για ευκρινή ομιλία, απόκριση σε συγκεκριμένους ήχους κλπ. Παράλληλα, η συμμετοχή στις εν λόγω δραστηριότητες υποβοηθά τη συναισθηματική και κοινωνική ανάπτυξη του συμμετέχοντος. Τέλος, υποδεικνύονται και νέοι τρόποι ψυχαγωγίας και αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου, όπως, για παράδειγμα, η εκμάθηση του τρόπου λειτουργίας ενός στερεοφωνικού συγκροτήματος, της αγοράς εισιτηρίων για μια συναυλία, ενός cd κλπ.

Αντιμετώπιση του πόνου
Σε ειδικά νοσηλευτικά ιδρύματα χωρών του εξωτερικού η μουσική χρησιμοποιείται συχνά στην αντιμετώπιση καταστάσεων χρόνιου ή παροδικού οξέος πόνου. Όπως τονίζεται, η μουσική και ο πόνος, ως αισθητηριακά ερεθίσματα, λαμβάνονται ή αποστέλλονται από τον ανθρώπινο εγκέφαλο και εμφανίζουν πολλές ομοιότητες. Η αισθητηριακή απόκριση εκκινεί από το λιμβικό σύστημα, το κέντρο της συναισθηματικής «ενορχήστρωσης» και «σύνθεσης». Εάν η αισθητηριακή διέγερση που προκαλεί η μουσική έρθει σε συντονισμό με την αντίστοιχη διέγερση που προκαλεί ο πόνος, τότε η ψυχολογική αντίληψη του πόνου τροποποιείται και ελαττώνεται.

Βιβλιογραφία
-Bunt L.: ΜUSIC THERAPY: AN ART BEYOND WORDS, Routledge, London & New York, 1994.
-Κανακάκης Γ.: ΜΟΥΣΙΚΟΘΕΡΑΠΕΙΑ. ΥΠΑΡΧΕΙ ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΟΥΣΙΚΗ;, περ. Ψυχολογικό Σχήμα τχ.1, Οκτ. 1990, 72-8.
-Davis B.W., Gfeller E.K. & Thaut H.M.: AN INTRODUCTION TO MUSIC THERAPY. THEORY AND PRACTICE, Wm. C. Brown Publishers, USA, 1992.
-Campbell G.D.: MUSIC. PHYSICIAN FOR TIMES TO COME, Quest Books, Wheaton, USA, 1995, pp. 243-54.
-http:///www.musictherapy.org.