Η λειτουργία της ανθρώπινης μνήμης έχει αποτελέσει ένα σημαντικό πεδίο ερευνών επί σειρά δεκαετιών με κύριο θέμα μελέτης τον τρόπο δημιουργίας των αναμνήσεων και, κυρίως, τον τρόπο βελτίωσης ή αύξησης της μνημονικής ικανότητας σε συγκεκριμένες κλινικές παθήσεις π.χ. αμνησία, ασθένεια του Alzheimer κ.ά. Οι άνθρωποι επιδιώκουν πάντα να βελτιώνουν τη μνήμη τους, να ακούν, να παρατηρούν, να σκέφτονται πιο αποδοτικά προκειμένου να θυμούνται καλύτερα και να διατηρούν τις αναμνήσεις τους εύκολα ανακλήσιμες. Ποιος δεν επιθυμεί να θυμάται πάντα ένα όνομα, μια ημερομηνία, έναν αριθμό τηλεφώνου και να αποφεύγει στιγμές αμηχανίας προσπαθώντας να θυμηθεί τι ήθελε μόλις να πει, τι άκουσε σε μια πρόσφατη επαγγελματική συνάντηση, γιατί μόλις άνοιξε την πόρτα του ψυγείου… Οι σημειώσεις, οι υπενθυμίσεις, τα ημερολόγια θα αποτελούσαν, σε αυτή την περίπτωση, μόνο ένα δυσάρεστο παρελθόν!

Η μνήμη αποτελεί την πιο σημαντική λειτουργία κάθε διαδικασίας μάθησης. Ο άνθρωπος θυμάται τις εμπειρίες, τις εντυπώσεις, τις γνώσεις που αποκομίζει, και έτσι μπορεί και μαθαίνει κατά την πορεία της ζωής του. Σε αντίθετη περίπτωση όλα θα έμοιαζαν πάντα με εμπειρίες της στιγμής οι οποίες και δεν θα σχετίζονταν μεταξύ τους. Η διατήρηση μιας συνομιλίας, ακόμη και η περισυλλογή για τον ίδιο μας τον εαυτό και τις αντιδράσεις του απαιτεί μια αίσθηση συνέχειας την οποία η μνήμη και οι λειτουργίες της αποφέρουν με τον πιο αποτελεσματικό τρόπο. Πράγματι, η σημασία και η διαφοροποίηση της έννοιας «άνθρωπος» σχετίζεται καθοριστικά και ειδικά με τη λειτουργία της μνήμης.

Στη λειτουργία της μνήμης υπεισέρχονται ορισμένες σημαντικές διαφοροποιήσεις. Η πρώτη διαφοροποίηση αφορά τα τρία βασικά στάδια της μνημονικής λειτουργίας: την κωδικοποίηση (encoding), την αποθήκευση (storage) και την ανάκτηση (retrieval). Το στάδιο της κωδικοποίησης αφορά τη μετατροπή των πληροφοριών από το περιβάλλον σε μορφή επεξεργάσιμη από τη μνήμη, για παράδειγμα, ένα νέο όνομα. Τα δεδομένα του νέου αυτού ερεθίσματος (π.χ. ηχητικά κύματα) προσλαμβάνουν μια συγκεκριμένη μορφή αναπαράστασης και καταχωρούνται στη μνήμη. Το στάδιο της αποθήκευσης αφορά τη συγκράτηση των πληροφοριών στη μνήμη μέχρι τη στιγμή της ανάκλησής τους. Τέλος, το στάδιο της ανάκτησης αφορά τον εντοπισμό και την ανάκληση της πληροφορίας, όποτε αυτή χρειαστεί, σε μια επερχόμενη χρονική στιγμή. Η μνήμη μπορεί να «αποτύχει» σε οποιοδήποτε από αυτά τα στάδια, το αποτέλεσμα όμως παραμένει πάντα το ίδιο: η μη ικανότητα ενθύμησης μιας συγκεκριμένης πληροφορίας.

Η δεύτερη διαφοροποίηση αφορά το είδος των πληροφοριών που απομνημονεύονται. Το μνημονικό σύστημα που χρησιμοποιείται είναι διαφορετικό για κάθε είδος πληροφοριών: γεγονότα (π.χ. πότε έγινε ο Α’ Π.Π.), συγκεκριμένες δεξιότητες (π.χ. πώς οδηγεί κανείς ποδήλατο), αριθμητικά δεδομένα (π.χ. η τετραγωνική ρίζα του 12 είναι το 144), προσωπικές εμπειρίες (π.χ. δεν συμπαθώ τον καθηγητή των μαθηματικών) κλπ.

Τέλος, η τρίτη διαφοροποίηση αφορά το διαχωρισμό της μνήμης σε βραχυπρόθεσμη (short-term memory) και μακροπρόθεσμη (long-term memory). Η μνημονική λειτουργία διαφοροποιείται όσον αφορά το χρόνο συγκράτησης και απομνημόνευσης των πληροφοριών: η βραχυπρόθεσμη μνήμη αφορά απομνημόνευση ελάχιστων μόνο δευτερολέπτων (15-30), ενώ η μακροπρόθεσμη μνήμη μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα, ώρες, μέρες ή και έτη.

Βραχυπρόθεσμη μνήμη
Η καταγραφή μιας πληροφορίας στη βραχυπρόθεσμη μνήμη προϋποθέτει καταρχήν την εστίαση της προσοχής στο συγκεκριμένο ερέθισμα. Πολλά προβλήματα μνήμης αποτελούν ουσιαστικά προβλήματα έλλειψης ή απόσπασης της προσοχής. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της βραχυπρόθεσμης μνήμης αποτελεί η περιορισμένη ικανότητα κωδικοποίησης και αποθήκευσης η οποία περιορίζεται στα 7(+-2) στοιχεία. Τα στοιχεία αυτά μπορεί να είναι απλοί αριθμοί ή και πολυσύνθετες φράσεις και η καταγραφή τους λαμβάνει χώρα σε ακουστική ή οπτική μορφή.

Παρόλα αυτά, η απομνημόνευση στη βραχυπρόθεσμη μνήμη δεν είναι δεδομένη και τα στοιχεία που αποθηκεύονται μπορεί σύντομα να ξεχαστούν είτε γιατί θα αντικατασταθούν από άλλα είτε γιατί η απομνημόνευσή τους εξασθενεί με την πάροδο του χρόνου. Η βελτίωση της βραχυπρόθεσμης μνήμης επιτυγχάνεται με τη διαρκή επανάληψη (rehearsal).

Μακροπρόθεσμη μνήμη
Η μακροπρόθεσμη μνήμη αφορά την απομνημόνευση πληροφοριών που αφορούν το άμεσο παρελθόν αλλά και αναμνήσεις μιας ζωής, π.χ. της παιδικής ηλικίας. Η κωδικοποίηση και η αποθήκευση στη μακροπρόθεσμη μνήμη βασίζονται κυρίως στο νόημα του υλικού που καταγράφεται και η χωρητικότητά της είναι απεριόριστη. Η μη δυνατότητα ενθύμησης αφορά κυρίως τη μη επιτυχή αποθήκευση ή ανάκτηση της πληροφορίας από τη μακροπρόθεσμη μνήμη. Γενικά η οργάνωση του υλικού προς απομνημόνευση συμβάλλει καθοριστικά στη βελτίωση της μακροπρόθεσμης μνήμης: η δημιουργία πραγματικών ή πλασματικών διασυνδέσεων στο υλικό, η κατανόηση και η εις βάθος επεξεργασία του συμβάλλουν στην καλύτερη κωδικοποίηση και ανάκτησή του.

Η χρήση ειδικών μνημονικών συστημάτων συναντά ευρεία εφαρμογή τόσο στη βραχυπρόθεσμη όσο και στη μακροπρόθεσμη μνήμη. Βασική αρχή πολλών μνημονικών συστημάτων αποτελεί η καταγραφή των πληροφοριών μέσω εικονικών παραστάσεων, για παράδειγμα, η καταγραφή και ανάκληση μιας λίστας λέξεων συσχετίζοντάς τις με αντίστοιχες εικόνες.

ΥΨΗΛΗ ΜΝΗΜΟΝΙΚΗ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ
Η προσπάθεια βελτίωσης της μνημονικής ικανότητας είναι για τους περισσότερους ανθρώπους δύσκολη. Όχι, όμως, για όλους! Ορισμένοι άνθρωποι έχουν πραγματικά ξεχωρίσει διαφεύγοντας κυριολεκτικά τα συνήθως εννοούμενα όρια μνημονικής ικανότητας. Η παρουσίαση ορισμένων χαρακτηριστικών περιπτώσεων συμβάλλει στην καλύτερη κατανόηση των ειδικών αυτών ικανοτήτων.

Σιμωνίδης ο Κείος
Επινόηση ειδικών μνημονίων

Η ανάγκη βελτίωσης της μνημονικής ικανότητας και η χρήση ειδικών μνημονίων ήταν απαραίτητη και στην αρχαία Ελλάδα και Ρώμη. Οι ρήτορες αλλά και άλλοι μορφωμένοι άνθρωποι εξασκούνταν ειδικά στην τεχνική της απομνημόνευσης, ιδιαίτερα όσον αφορά την επιτέλεση μακροσκελών ομιλιών σε κοινό. Οι βασιλιάδες προσελάμβαναν ειδικούς που τους βοηθούσαν στην επιτέλεση των ομιλιών τους απομνημονεύοντας οι ίδιοι τα λόγια που θα ανέφεραν.

Ο λυρικός ποιητής Σιμωνίδης (556 π.Χ.) είχε τιμηθεί ιδιαίτερα για την εξαίρετη ικανότητά του στην επινόηση ειδικών μνημονίων. Συγκεκριμένα, επιτύγχανε την απομνημόνευση εκατοντάδων λέξεων σε ελάχιστο χρονικό διάστημα χρησιμοποιώντας τη «μέθοδο των νοερών εικόνων» σε συνδυασμό με τη «μέθοδο των θέσεων» («method of loci», στα λατινικά η λέξη loci σημαίνει τοποθεσίες). Η τελευταία αποτελεί μια ιδιαίτερα γνωστή μνημονική τεχνική κατά την οποία αντικείμενα «τοποθετούνται» νοητικά σε συγκεκριμένες γνωστές και διαδοχικές θέσεις, έτσι ώστε να μπορούν να ανακληθούν ευκολότερα. Το πρώτο βασικό βήμα αφορά τη συγκράτηση στη μνήμη μιας οργανωμένης σειράς θέσεων ή τοποθεσιών, π.χ. οι τοποθεσίες που συναντά κανείς σε ένα νοητό αργό «περίπατο» μέσα στο σπίτι. Πρώτα ανοίγει την πόρτα, μετά πατά στο χαλί και μετά περνά στο χώρο υποδοχής. Εκεί συναντά τη βιβλιοθήκη και στη συνέχεια την τραπεζαρία. Όταν καταγραφεί επακριβώς ο «περίπατος» αυτός, μπορούν πλέον να απομνημονευθούν τόσα στοιχεία, όσες τοποθεσίες υπάρχουν και στον αντίστοιχο «περίπατο». Μια εικόνα συσχετίζει το πρώτο στοιχείο με την πρώτη τοποθεσία, το δεύτερο με την επόμενη κοκ. Για μια αποτελεσματική ανάκτηση των στοιχείων αρκεί κανείς να περιδιαβεί και πάλι «νοερά» μέσα στο σπίτι.

Πολλές από τις τεχνικές που χρησιμοποίησε ο Σιμωνίδης συναντούν ευρεία εφαρμογή έως και σήμερα. Ο Ρωμαίος δάσκαλος της ρητορικής Κοιντιλιανός (35 μ.Χ.) μελέτησε επισταμένα τις τεχνικές του Σιμωνίδη σε ειδική διατριβή του.

Alexander Craig Aitken
Ο άνθρωπος κομπιούτερ

Εξαιρετικό ενδιαφέρον συγκεντρώνει η περίπτωση ατόμων -πολλοί εκ των οποίων μάλιστα δεν κατέχουν ειδικές γνώσεις μαθηματικών- με υψηλή ικανότητα στους «νοητικούς» υπολογισμούς και τα μαθηματικά (mental arithmetic & mathematics), για παράδειγμα, η ικανότητα υπολογισμού του τετραγώνου του 4.395 ή του πολλαπλασιασμού δύο τετραψήφιων αριθμών σε ελάχιστο χρονικό διάστημα και, μάλιστα, χωρίς μολύβι και χαρτί!

Ο μαθηματικός Alexander Craig Aitken (1895-1967) αποτελεί μια τέτοια περίπτωση. Ο ίδιος αντιλήφθηκε την ιδιαίτερη κλίση του σε ηλικία 15 ετών και εξασκείτο καθημερινά σε αυτήν. Διετέλεσε καθηγητής Μαθηματικών στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου, στη Σκωτία, όπου η εξαίρετη μνήμη του τού ήταν συχνά εξαιρετικά χρήσιμη: με μια μόνο ματιά απομνημόνευε μια νέα λίστα μαθητών του, περί τα 35 άτομα, χωρίς να ρωτήσει ποτέ ξανά τα ονόματά τους.

Ο ίδιος περιγράφει χαρακτηριστικά την προσπάθειά του να απομνημονεύσει τα 1.000 ψηφία του π. Η απομνημόνευση των πρώτων 500 ψηφίων διήρκεσε περί τα 150 δευτερόλεπτα. Δυσκολεύτηκε όμως στα υπόλοιπα 500. Τι συνέβη; Το 1873 ο Shanks είχε υπολογίσει τα 707 ψηφία του π εκ των οποίων αργότερα, το 1948, ανακαλύφτηκε ότι τα 180 ήταν λανθασμένα. Ο Aitken τα είχε όμως ήδη απομνημονεύσει και τον μπέρδευαν στη νέα του προσπάθεια. Με άλλα λόγια, δεν μπορούσε, μετά από τόσα χρόνια, να ξεχάσει τα 180 λανθασμένα ψηφία που είχε μάθει αρχικά!

Η ικανότητά του στους υπολογισμούς ήταν επίσης εκπληκτική! Κάθε αριθμό τον «έβλεπε» αυτόματα σε μια σειρά διαφορετικών παραστάσεων, π.χ., 1961= 37×53= 44(2)+5(2)= 40(2)+19(2), για το 1/851 «έβλεπε» άμεσα το 851 ως 23×37, για την τετραγωνική ρίζα του 851 σκεφτόταν άμεσα 29(2)+10.

Ο κόσμος του Aitken κατακλύζονταν κυριολεκτικά από αριθμούς! «Όταν πηγαίνω βόλτα και περάσει ένα αυτοκίνητο με αριθμό κυκλοφορίας π.χ. 731, δεν μπορώ παρά να σκεφτώ το 731 ως 17 φορές το 43… Αν ο σταθμάρχης του τραίνου φέρει έναν κωδικό αριθμό, υπολογίζω αμέσως την τετραγωνική του ρίζα. Δεν ελέγχω πραγματικά αυτό που κάνω, κάθε αριθμός αποτελεί ένα ερέθισμα που κρύβει έννοιες, μαθηματικές θεωρίες. Κάποιοι αριθμοί δεν κρύβουν τίποτα, όπως το 811, αλλά και κάποιοι άλλοι, όπως το 41, εμπλέκονται σε τόσα γνωστά μαθηματικά θεωρήματα».

Ο Aitken έκανε χρήση διαφόρων μνημονικών συστημάτων, μάλιστα χρησιμοποιούσε συχνά εννοιολογικές διασυνδέσεις που βασίζονταν στην ποίηση, την ιστορία, τη λογοτεχνία. Εφήρμοζε επίσης πολλά τρικ που τα περιέγραφε αναλυτικά σε παρουσιάσεις του. Όταν είχε ερωτηθεί για τον υπολογισμό 123×456, απάντησε:
«Είδα αυτόματα ότι 123 φορές το 45 κάνει 5.535 και ότι 123 φορές το 6 κάνει 738. Δεν χρειαζόταν να σκεφτώ. Επίσης, 5.535 συν 738 κάνει 56.088. Αλλά ακόμη και τη στιγμή που κατέγραφα το 56.088, το είχα ήδη ελέγξει διαιρώντας το με το 8, έτσι είχαμε 7.011, και αυτό διαιρούμενο με το 9 μάς δίνει 779. Το 779 όμως είναι 41×19. Και 41×3 μας δίνει 123, ενώ 19×24 μας δίνει 456. Τα ελέγχω όλα βλέπετε και όλα περνούν αυτόματα από τη μνήμη μου, όλο αυτό διαρκεί το πολύ … ένα δευτερόλεπτο».

Γιατί δεν έχουν όλοι οι άνθρωποι τις ειδικές ικανότητες του Aitken; Ο ίδιος υποστήριζε ότι αυτό οφειλόταν κυρίως στην υψηλή ικανότητά του για απομνημόνευση αριθμών: «Μπορώ να αποθηκεύσω στη μνήμη μου ένα μαθηματικό αποτέλεσμα ή υπολογισμό που έχω κάνει και γνωρίζω με απόλυτη σιγουριά ότι μπορώ να το θυμηθώ και πάλι, με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που το επεξεργάστηκα… Εξάλλου έτσι διακρίνεται και ένα κομπιούτερ από τον άνθρωπο. Ο άνθρωπος ξεχνά τουλάχιστον τα στάδια που μεσολαβούν».

Δύο γεγονότα περιγράφουν επίσης χαρακτηριστικά την εκπληκτική μνημονική ικανότητα του Aitken. Κατά τη διάρκεια του Α’ Π.Π., στη θητεία του στο Otago Company στο Armentieres, καταστράφηκε το ειδικό βιβλίο καταγραφών της διμοιρίας του. Ο ίδιος όμως κατάφερε να απομνημονεύσει όλα τα ονόματα και τους αριθμούς των μελών της διμοιρίας του. Η δεύτερη σημαντική επίδειξη αφορά την εξέταση του Aitken από τον καθηγητή Hunter στο Τμήμα Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου του Εδιμβούργου. Το 1939 εξετάστηκε σε ένα συγκεκριμένο τεστ απομνημόνευσης 25 τυχαία επιλεγμένων λέξεων από λεξικό. Οι λέξεις διαβάστηκαν στον Aitken και ήταν σε θέση να τις επαναλάβει με απόλυτη ακρίβεια. Το 1961 έδωσε και πάλι μια συνέντευξη στον Hunter ο οποίος, έχοντας μπροστά του τον κατάλογο της εξέτασης του 1939, τον ρώτησε αν θυμόταν τη συγκεκριμένη εξέταση. Ο Aitken όχι μόνο τη θυμόταν, αλλά ήταν σε θέση να θυμηθεί και να επαναλάβει επακριβώς τους αριθμούς που είχε απομνημονεύσει πριν από 30 χρόνια!

Dr Rajan Mahadevan
Καταγραφή στο Guinness Book of World Records

Ο Dr Rajan Mahadevan, καθηγητής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Τενεσσή (κάτοχος πτυχίου Ψυχολογίας, Εγκληματολογίας και Οικονομικών, ΜΑ Κλινικής Ψυχολογίας, ΜSc Γνωστικής Ψυχολογίας και PhD Γνωστικής Ψυχολογίας & Συμπεριφοριστικών Επιστημών), αποτελεί μια ακόμη περίπτωση ατόμου με εξαίρετη μνημονική ικανότητα. Ο Rajan κατάφερε να απομνημονεύσει 31.811 ψηφία του π στις 4 Ιουλίου 1983 (σε 3 ώρες), γεγονός που οδήγησε και στην καταγραφή του στο Guinness Book of World Records.

Ο Rajan γεννήθηκε στο Μανδράς, στην Ινδία, και εκδήλωσε την ιδιαίτερη μνημονική του ικανότητα σε παιδική ηλικία. Σε ηλικία 5 ετών, σε εκδήλωση που γινόταν στο σπίτι του, απομνημόνευσε τους αριθμούς κυκλοφορίας, περίπου 40, των αυτοκινήτων όλων των καλεσμένων. Ο ίδιος εξασκείτο εντατικά στο ιδιαίτερο αυτό χάρισμά του και είχε επιτύχει να αυξήσει την έκταση χωρητικότητας της μνήμης του από 15 σε 60.
Το εκπληκτικό ταλέντο του οδήγησε την κυβέρνηση των ΗΠΑ στην επένδυση 157.000 δολαρίων σε ειδική επιστημονική μελέτη της μνημονικής του ικανότητας και έγινε ιδιαίτερα διάσημος για αυτήν (συνεντεύξεις σε περιοδικά, εμφανίσεις σε τηλεοπτικές εκπομπές κλπ.). Από το 1988 συμμετείχε σε ειδικές μελέτες μνημονικής ικανότητας στο Kansas State University και το University of Minnesota. Η απόδοσή του ήταν συχνά υψηλότερη και από άλλων ατόμων με εξαίρετη μνημονική ικανότητα.

Οι Vogl & Thompson (1995) αναφέρουν ότι ο Rajan απομνημόνευσε τα ψηφία του π σε ομάδες των 1.000 ψηφίων. Κάθε ομάδα περιείχε 10 σειρές, και κάθε σειρά αποτελείτο από 10 ομάδες των 10 ψηφίων. Η τεχνική που χρησιμοποιούσε ήταν πράγματι ασυνήθης, αναφερόμενη σε αγγλική ορολογία ως «modified paired associate strategy»: μάθαινε τις λίστες των ψηφίων κατά ζεύγη, αλλά το πρώτο ψηφίο κάθε ζεύγους δεν χρησιμοποιείτο προκειμένου να θυμηθεί το άλλο. Για τον Rajan κάθε ζεύγος ήταν ένα αυτοτελές στοιχείο και αποτελείτο από τον αριθμό που δήλωνε τη θέση του ψηφίου στη σειρά και το ίδιο το ψηφίο. Για παράδειγμα, η σειρά 3632789 απομνημονευόταν ως εξής:
1&3, 2&6, 3&3, 4&2, 5&7,…………….. κλπ.

Η συγκεκριμένη τεχνική είχε βοηθήσει πολύ τον Rajan να κατονομάσει τη θέση κάθε ψηφίου στα πρώτα 10.000 ψηφία του π. Παρόλα αυτά, οι έρευνες των Vogl & Thompson υπέδειξαν ότι οι ειδικές ικανότητές του περιορίζονταν μόνο σε αριθμούς. Ενώ η έκταση χωρητικότητας της μνήμης του για αριθμούς (number memory span) ήταν 60, η αντίστοιχη έκταση για γράμματα (letter memory span) ήταν μόλις 13-15. Επίσης η μνήμη του για ιστορίες ήταν σχεδόν μέτρια.

Solomon Veniaminovich Shereshevsky
«Θέλω να ξεχάσω!»

Στο βιβλίο «The Mind of a Mnemonist» (1968) καταγράφονται αναλυτικά οι ερευνητικές μελέτες και παρατηρήσεις του καθηγητή Νευροψυχολογίας A.R. Luria σχετικά με την εξαίρετη μνημονική ικανότητα του Ρώσου Solomon Veniaminovich Shereshevsky.

Ο ίδιος ο Shereshevsky (γεννηθείς το 1886) δεν είχε επίγνωση των ιδιαίτερων μνημονικών του ικανοτήτων. Στο εργαστήριο Νευροψυχολογίας εστάλη για πρώτη φορά από τον εκδότη και διευθυντή της εφημερίδας στην οποία εργαζόταν ο οποίος είχε κυριολεκτικά απορήσει με τις εκπληκτικές του ικανότητες. Δεν κρατούσε ποτέ σημειώσεις για τις δεκάδες λίστες ονομάτων, τοποθεσιών, πληροφοριών κλπ. που έπρεπε να καλυφθούν στο ημερήσιο ρεπορτάζ. Πάντα όμως θυμόταν ό,τι είχε αναφερθεί. Ο Shereshevsky απορούσε με την αντίδρασή του: «Τι ήταν τόσο περίεργο; Γιατί είναι παράξενο να θυμάται κανείς τα πάντα; Το ίδιο δεν συμβαίνει σε όλους τους ανθρώπους;».
Τα πειράματα στα οποία συμμετείχε περιελάμβαναν αρχικά λίστες λέξεων, αριθμών ή γραμμάτων τα οποία διαβάζονταν ή παρουσιάζονταν σε γραπτή μορφή. Οσο και αν αυξανόταν ο αριθμός των στοιχείων στις λίστες, ακόμη και αν παρουσιάζονταν ανάποδα, ο Shereshevsky ήταν σε θέση να τα θυμάται επακριβώς ώρες, μέρες ή και έτη αργότερα. Κατά την πειραματική διαδικασία παρουσίαζε μια ιδιομορφία: ήθελε κάθε στοιχείο να παρουσιάζεται αργά και ξεκάθαρα και να μεσολαβεί μια παύση της τάξεως των 3-4 δευτερολέπτων μεταξύ των στοιχείων. Στη συνέχεια έκλεινε τα μάτια ή κοίταζε επίμονα ένα συγκεκριμένο σημείο στο ταβάνι σαν να πέρναγε νοερά όλο το υλικό από το μυαλό του και ήλεγχε αν το έχει συγκρατήσει στη μνήμη του. Δεν χρειαζόταν άλλο χρόνο, αναπαρήγαγε το υλικό όπως ακριβώς του είχε δοθεί.

Τα εργαστηριακά αποτελέσματα υπέδειξαν δύο κύρια χαρακτηριστικά της ιδιαίτερης μνημονικής ικανότητας του Shereshevsky. Το πρώτο αφορούσε την υπέρμετρη ικανότητα συναισθησίας (synesthesia) που τον διέκρινε. Η συναισθησία αφορά την καταγραφή ενός ερεθίσματος στο αντίστοιχο, όπως και σε κάποιο άλλο αισθητήριο σύστημα, και εκδηλώνεται έως ένα βαθμό σε όλους τους ανθρώπους. Ο Shereshevsky όμως την κατείχε σε υπέρμετρο βαθμό, μπορούσε να «ακούει» ήχους σε αριθμούς, να αισθάνεται τη γεύση ή την υφή τους, να τους συσχετίζει με σχήματα, χρώματα και εικόνες. «Αισθανόταν» κάθε λέξη, αριθμό κλπ. που του παρουσιαζόταν. Μια φορά είχε πει στη γραμματέα του εργαστηρίου: «Τι τραγανή κίτρινη μεστή φωνή που έχεις»!

Το δεύτερο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της χαρισματικής μνήμης του Shereshevsky αφορούσε την εκπληκτική του ικανότητα για εικονική αναπαράσταση (visual imagery). Όταν άκουγε μια λέξη, έναν αριθμό ή και μια ακατανόητη μαθηματική φόρμουλα, έπλαθε εικόνες ή και μια ολόκληρη ιστορία στο μυαλό του. Η ιστορία μπορεί να ήταν μπερδεμένη ή να μην είχε κάποιο σκοπό, τον βοηθούσε όμως να θυμηθεί τα στοιχεία που έπρεπε να απομνημονεύσει και να είναι σε θέση να τα ανακαλέσει έως και έτη αργότερα. Χρησιμοποιούσε συχνά τη «μέθοδο των θέσεων» αλλά και άλλα μνημονικά συστήματα. Επέλυε μαθηματικά προβλήματα με διαλογιστικό, θεωρητικό τρόπο, «έβλεπε» κυριολεκτικά τις πληροφορίες αλλά και την επεξεργασία επίλυσης ενός προβλήματος και χειριζόταν με εικόνες ό,τι οι άλλοι μπορούσαν απλά να σκεφτούν, να φανταστούν ή να επεξεργαστούν μόνο με μολύβι και χαρτί. Η ικανότητά του αυτή του απέφερε σημαντικά πλεονεκτήματα, όπως τον εντοπισμό εξαιρετικών λεπτομερειών ακόμα και στους απλούστερους μαθηματικούς υπολογισμούς, αφηγήσεις ιστοριών, φυσιογνωμίες ανθρώπων κλπ.

Είχε όμως και πολλά μειονεκτήματα. Η συναισθητική του ικανότητα προκαλούσε τελικά πολλή σύγχυση καθώς και μη ικανότητα αφηρημένης σκέψης ή εμβάθυνσης. Οπως περιέγραφε ο ίδιος χαρακτηριστικά: «Αλλοι άνθρωποι σκέφτονται καθώς διαβάζουν, εγώ τα βλέπω όλα δια μιας». Οταν άρχιζε να διαβάζει, εικόνες κατέκλυζαν το μυαλό του… Καθώς συνέχιζε και άλλες εικόνες εμφανίζονταν, με ταχύτητα, η μια κολλούσε πάνω στην άλλη, οι λέξεις, οι προτάσεις, και δεν τις ξεχνούσε ποτέ, η σύγχυση ήταν μεγάλη. Δεν μπορούσε να εμβαθύνει στο νόημα ενός κειμένου, να έρθει σε επαφή με συναισθήματα ή να κατανοήσει αφηρημένες έννοιες και σκέψεις. Το μυαλό του είχε ήδη εξαντληθεί από τον καταιγισμό των πολλαπλών αισθητηριακών ερεθισμάτων.

«Θέλω να ξεχάσω»
Ο Shereshevsky λοιπόν «ανέπτυξε» ένα διαφορετικό πρόβλημα από αυτά που έχουν οι περισσότεροι άνθρωποι. Ήθελε με κάθε τρόπο «να ξεχάσει»! Δοκίμασε πάμπολλες τεχνικές για να το επιτύχει αυτό: Φανταζόταν ένα τεράστιο πανί από καμβά που θα σκέπαζε υποθετικά κάποιες τουλάχιστον από τις πληροφορίες που είχε στο μυαλό του. Προσπάθησε επίσης να γράψει αυτά που ήθελε να ξεχάσει και στη συνέχεια να κάψει το χαρτί. Τίποτα δεν κατάφερε τελικά!

Η Alison Motluk αναφέρει χαρακτηριστικά ότι για να κατανοεί κανείς καλύτερα τον κόσμο γύρω του δεν χρειάζεται να θυμάται τα πάντα. Αποτελεί βέβαια ζήτημα επιβίωσης και εξέλιξης το να θυμάται κανείς τραυματικές εμπειρίες και γεγονότα γιατί έτσι προστατεύεται από πολλούς κινδύνους. Το μυαλό όμως έχει ανάγκη να ξεκουράζεται για να κατανοεί τι συμβαίνει. Τίθεται ένα σημαντικό επιστημονικό ερώτημα: Πώς είναι δυνατόν οι άνθρωποι να απαλλαγούν ή να διαγράψουν ορισμένες από τις αναμνήσεις τους, κυρίως τις δυσάρεστες και επώδυνες που συμβάλλουν στη διαιώνιση μιας ψυχικής πάθησης, όπως η κατάθλιψη ή το μετατραυματικό στρες; Πράγματι, η τάση επίμονης νοητικής επεξεργασίας και περισυλλογής δυσάρεστων αναμνήσεων σχετίζεται θετικά με τις συγκεκριμένες διαταραχές.

Ο Michael Anderson, ερευνητής επί θεμάτων μνήμης στο University of Oregon, στο Eugene, τονίζει ότι οι άνθρωποι έχουν περισσότερο έλεγχο από ό,τι νομίζουν σχετικά με ό,τι επιθυμούν να ξεχάσουν. Ειδικά εργαστηριακά πειράματα υπέδειξαν ότι η δυνατότητα «καταστολής» ή μη ενθύμησης γενικότερα των μη επιθυμητών αναμνήσεων δεν αποτελεί μια παθητική διαδικασία σβησίματος, αλλά μια ενεργητική διαδικασία «μπλοκαρίσματος» από το ίδιο το υποκείμενο. Εξαρτάται και από το ίδιο το άτομο δηλαδή!

Και βέβαια πολλές αναμνήσεις μπορεί να μη χάνονται τελικά αλλά συγχωνεύονται, οι λεπτομέρειες σβήνουν, εκλείπουν με το χρόνο, και απομένει ένας ευρύς σκελετός των παρελθόντων γεγονότων. Δεν θυμάται κανείς κάθε τι που έχει φάει σε δείπνο όταν ήταν μικρός, θυμάται όμως πάντα ότι σιχαινόταν το ψητό κοτόπουλο και ότι τσακωνόταν με την αδερφή του στο τραπέζι.

Kim Peek
Το σύνδρομο «savant»

Οι περιπτώσεις που προαναφέρθηκαν αφορούσαν άτομα με δείκτη ευφυϊας που κυμαινόταν στα φυσιολογικά επίπεδα. Αντιθέτως, άτομα που πάσχουν από το σύνδρομο «savant» εμφανίζουν χαμηλό δείκτη ευφυίας παράλληλα με την εξαίρετη ικανότητά τους σε έναν συγκεκριμένο γνωστικό τομέα π.χ. μαθηματικούς υπολογισμούς, καλλιτεχνικές δεξιότητες κ.ά. Ο Kim Peek, ο άνθρωπος που αποτέλεσε την έμπνευση της γνωστής ταινίας «Rainman», αποτελεί μια τέτοια περίπτωση. Επασχε από το σύνδρομο «savant» εμφανίζοντας παράλληλα μια εκπληκτική ικανότητα σε διάφορους τομείς, κυρίως την απομνημόνευση απίστευτα υψηλού αριθμού πληροφοριών σε ελάχιστο χρόνο. Γεννήθηκε το 1951 στο Salt Lake City στο Utah, με σημαντικά όμως αναπτυξιακά προβλήματα στην περιοχή του εγκεφάλου. Ουσιαστικά γεννήθηκε χωρίς το μεσολόβιο που συνδέει τα δύο εγκεφαλικά ημισφαίρια και με βλάβη στην παρεγκεφαλίδα και ήταν ουσιαστικά ήταν σαν να είχε μόνο ένα μεγάλο ημισφαίριο. Αντιμετώπιζε σοβαρά κινητικά προβλήματα, δυσκολία εστίασης της προσοχής και χρειαζόταν άμεση βοήθεια για την επιτέλεση πολλών καθημερινών του δραστηριοτήτων.

Είχε όμως και εκπληκτικές ικανότητες: είχε απομνημονεύσει με απίστευτη ακρίβεια τα 7.600 βιβλία που είχε διαβάσει, σαν να είχε φωτογραφική μνήμη! Είχε επίσης καταφέρει:
-Να εντοπίζει ταχύτατα ποια ημέρα της εβδομάδας αντιστοιχεί σε μια συγκεκριμένη ημερομηνία.
-Να απομνημονεύει τηλεφωνικούς καταλόγους, χάρτες δρόμων ή άλλους οδηγούς.
-Να γνωρίζει απίστευτο αριθμό λεπτομερειών σχετικά με παγκόσμια γεγονότα, ιστορικά συμβάντα κλπ.
-Να διαβάζει ταυτόχρονα δύο σελίδες ενός βιβλίου, μία με κάθε μάτι.
-Να θυμάται ονόματα, γενέθλια, γεγονότα κλπ. από τη ζωή ανθρώπων που είχε συναντήσει 20 χρόνια πριν και δεν είχε ξαναδεί.
-Να αναγνωρίζει τις περισσότερες μουσικές κλασικές συνθέσεις, τη χρονολογία σύνθεσης αλλά και το χρόνο/ τόπο γέννησης του συνθέτη.
-Να έχει απίστευτες γνώσεις σε περισσότερους από 14 τομείς.

Οι ειδικές μνημονικές ικανότητες του Kim Peek μελετήθηκαν διεξοδικά σε διάφορα ερευνητικά προγράμματα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον συγκεντρώνει ένα ειδικό πρόγραμμα της NASA, που ξεκίνησε το 2004, το οποίο αποσκοπεί στη μελέτη των αλλαγών της εγκεφαλικής δραστηριότητας που σημειώνονται με την πάροδο του χρόνου. Ο 53άχρονος σήμερα Kim Peek θεωρείται διάνοια, οι γνώσεις του σε τόσους τομείς, π.χ. ιστορία, φιλολογία, γεωγραφία, μαθηματικά, μουσική, είναι εκπληκτικές. Με την πάροδο του χρόνου γίνεται και πιο κοινωνικός, με μεγαλύτερη αίσθηση χιούμορ και διαβάζει περισσότερα μυθιστορήματα, γεγονός που υποδεικνύει και μεγαλύτερη ελαστικότητα στην απόλυτα συγκεκριμένη και οργανωμένη σκέψη του. Παρόλα αυτά, ακόμη δεν μπορεί να ξεχωρίσει ένα κουτάλι από το συρτάρι της κουζίνας για το καθημερινό του γεύμα και αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα σε πολλές καθημερινές δραστηριότητες.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Οι περιπτώσεις ατόμων με υψηλή μνημονική ικανότητα αποτελούν ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον πεδίο της επιστήμης, στο οποίο όμως πολλά ερωτήματα παραμένουν ακόμη αναπάντητα. Κοινό στοιχείο πολλών περιπτώσεων αποτελεί η χρήση ειδικών μνημονικών συστημάτων, τεχνικών που αποφέρουν αποδοτικότερη κωδικοποίηση και ανάκτηση του υλικού προς απομνημόνευση. Τα μνημονικά συστήματα βασίζονται πάντα σε δύο βασικές αρχές:
-την κωδικοποίηση της πληροφορίας σε μορφή εύκολα ανακλήσιμη,
-την παροχή ευδιάκριτων και βοηθητικών σημείων ανάκλησης.

Ένα άλλο κοινό στοιχείο των ατόμων με υψηλή μνημονική ικανότητα αποτελεί η επίμονη άσκηση αυτής της ικανότητας. Η έκταση χωρητικότητας της μνήμης του Rajan αυξήθηκε από 15 σε 60 με την επίμονη προσπάθεια εξάσκησης που κατέβαλε. Ο Ericsson και οι συνεργάτες του έδειξαν ότι η έκταση χωρητικότητας της μνήμης -που θεωρείτο δεδομένη στα 7(+-2) στοιχεία- μπορεί να βελτιωθεί με την εντατική εξάσκηση: φοιτητές κολεγίου κατάφεραν να βελτιώσουν την έκταση χωρητικότητας της μνήμης τους από 7 σε 80!

Τίθεται ένα σημαντικό ερώτημα που αφορά όλους τους τομείς στους οποίους εμφανίζονται ειδικά ταλέντα, όπως ο αθλητισμός, η μουσική, ειδικά παιχνίδια όπως το σκάκι κ.ά. Πώς επιτυγχάνεται η μέγιστη ικανότητα; Αρκεί το φυσικό χάρισμα και τι ρόλο παίζει η εξάσκηση σε αυτό; Ένας μουσικός μπορεί να διαθέτει ταλέντο, δεν πρέπει όμως να αφιερώσει χρόνο και στην άσκηση του ταλέντου αυτού; Όσον αφορά τη μνημονική ικανότητα, οι Vogl & Thompson κατέληξαν ότι όταν η μνημονική ικανότητα βελτιώνεται με την εντατική άσκηση, τότε αυτή αφορά μόνο μια συγκεκριμένη κατηγορία πληροφοριών, π.χ. τους αριθμούς ή τα γράμματα. Η μνημονική ικανότητα του Rajan για παράδειγμα αφορούσε μόνο τους αριθμούς.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
-A.R. Luria: THE MIND OF A MNEMONIST, Basic Books, London, New York, 1968.
-Περ. Η ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΣΗΜΕΡΑ, τχ. 7, Δεκ. 1990, σσ.18-21.
-http://www.memoryelixir.com/history2.html
-http://www.smh.com.au/articles/2002/12/16/1039656300898.html
-http://www.city.londonmet.ac.uk/psychology/staff/elander/PROFAIT.HTM
-http://www-groups.dcs.st-and.ac.uk/~history/HistTopics/Mental_arithmetic.html#s15
-http://www.dreamhawk.com/memory.htm
-http://www.ecs.soton.ac.uk/~harnad/Hypermail/Foundations.Cognition/0026.html
-http:///www.newscientist.com, 20 October 2001.
-http://www.en.wikipedia.org/wiki/Autistic_savant
-http://www.msoworld.com/brain/mental/brain_nibs.html